Ayurveda: भविष्यकाळातील आयुर्वेद कशा प्रकारे असायला हवा?

डॉ. वि. वि. डोईफोडेआजच्या धावपळीच्या जगात सगळ्यांचीच जीवनशैली बदलली आहे. त्यातून आरोग्यविषयक काही नवे प्रश्न निर्माण झाले आहेत. आयुर्वेदाच्या मदतीने या प्रश्नांची उत्तरे शोधून आपले जगणे सुसह्य करणे शक्य आहे. त्यासाठी योग्य पद्धतीने आयुर्वेदाचा प्रचार व प्रसार करणे गरजेचे आहे. .आजकाल बदलत्या जीवनशैलीमुळे व चुकीच्या आहार-विहारामुळे आरोग्यविषयक अनेक नवनवीन समस्या निर्माण होत आहेत. आजारापेक्षा उपचार त्रासदायक अशी परिस्थितीही कधीकधी संभवते. अधूनमधून निरनिराळ्या जीवघेण्या साथींचा नव्याने उद््भव होत आहे. उपलब्ध आधुनिक औषधोपचारांच्या मर्यादा लक्षात येऊ लागल्याने आता आयुर्वेद या प्राचीन भारतीय उपचार पद्धतीकडून जगाला फार मोठी आशा आहे. जगाचे लक्ष आयुर्वेदाकडे मोठ्या अपेक्षेने लागले आहे.अशा वेळी, आयुर्वेद जगताने फार जागरूकपणे, प्रामाणिकपणे आणि शास्त्राशी कोणतीही तडजोड न करता प्रसार करणे गरजेचे आहे. म्हणूनच, भविष्यातील आयुर्वेदाचे स्थान, वैद्यक विश्वाकडून असणाऱ्या अपेक्षा आणि स्वास्थ्यपूर्ण दीर्घायुष्यासाठी आयुर्वेदाचे महत्त्व यांचा विचार करणे महत्त्वाचे ठरते.आयुर्वेद म्हणजे काय?आयुर्वेद म्हणजे काय, याचा विचार करताना आपल्याला आयुर्वेदशास्त्राची निर्मिती आणि उपयुक्तता याचा आढावा घ्यावा लागेल. आयुर्वेद हे शास्त्र मानवाच्या आरोग्य रक्षणार्थ निर्माण झालेले वैद्यकशास्त्र होय. आयुर्वेद अथर्ववेदाचा उपवेद मानला जातो. भारतीय तत्त्वज्ञानानुसार पृथ्वी, जल, अग्नी, वायू व आकाश या पंचमहाभुतांपासून सृष्टीची उत्पत्ती झाली. मानवी शरीर सृष्टीचा भाग असल्याने सृष्टीत असणारे सर्व भाग मानवी शरीरात असतात. सृष्टीतील प्रत्येक गोष्ट मानवासाठी आवश्यक आहे. ती आहारविषयक असो अथवा औषधोपचारांविषयी असो. सृष्टीचे नियम पाळले तर आजार निर्माण होणार नाहीत आणि झालेच तर आहार-विहार व उपलब्ध औषधापचारांमुळे आजार बरेही होतात.ब्रिटिश राजवटीच्या काळात या परिस्थितीत आमूलाग्र बदल झाला. एतद्देशीय सर्व दुय्यम आणि इंग्रजांनी आणलेले तेच योग्य, अशा प्रवृत्तीमुळे भारतातील अनेक परंपरा मागे पडल्या. याचा आयुर्वेदाच्या वापरावर फार मोठा परिणाम झाला. आयुर्वेदाला वैद्यकशास्त्र म्हणून मान्यता खूप उशिरा, जवळजवळ स्वातंत्र्यानंतरच मिळाली.पाश्चात्त्य वैद्यकीय उपचारपद्धतीपाश्चात्त्य वैद्यकातील अनेक औषधोपचार हे शास्त्रशुद्ध पायावर निर्माण झाले आहेत. जंतूजन्य आजारात कारणीभूत होणारे रोगजंतू प्रयोगशाळेत तपासता येतात तसेच त्या जंतूविरोधी प्रतिजैविकांचा (Antibiotic) जंतूंवर होणारा परिणामही तपासता येतो. साथीचे आजार खूप बळी घेतात, पण अशावेळी त्या रोगासाठीच्या प्रतिबंधक औषध उपचारांचा उपयोग होतो. त्या रोगाच्या प्रतिबंधासाठी निर्माण केलेल्या लशींमुळे नारू, देवीसारखे अनेक रोग आज नष्ट झालेत आणि क्षयासारखे बरेचसे रोग पूर्णपणे आटोक्यात ठेवता येत आहेत. विज्ञानातील अनेक शोधांमुळे रोग परीक्षणासाठी तसेच व्याधी निश्चितीसाठी एमआरआय, सीटी स्कॅन यांसारखी अनेक अत्याधुनिक उपकरणे उपलब्ध झाल्याने अनेक व्याधी वेळीच जाणून त्यावर पूर्णपणे उपचार करता येतात. जंतूशास्त्रातील प्रगतीमुळे अनेक रोगजंतूंचा शोध लागून त्यांच्या विरुद्ध असणाऱ्या प्रतिजैविकांचा शोध लागला आणि ही सर्व प्रक्रिया शास्त्रशुद्ध पद्धतीने तपासता येत असल्याने समाजाकडून मोठ्या प्रमाणात स्वीकार झाला. हृदयविकारासाठी अनेक प्रकारे तपासण्या आणि औषधोपचार उपलब्ध झाले. अवयवदान आणि अवयवरोपणामुळे यकृत, मूत्र, नेत्र अशा अनेक अवयवांचे विकार काबूत ठेवता आले. अवयवरोपणामुळे मृत्यूच्या दारात उभ्या असलेल्या रुग्णाला नवे आयुष्य लाभले. कॅन्सरसारख्या नवीन रोगाची माहिती व त्यावरील शस्त्रक्रिया, किमोथेरपी, रेडिओथेरपी या उपचार पद्धतीने या जीवघेण्या आजारावर नियंत्रण आणणे शक्य झाले. या सर्व पद्धतींच्या आधुनिक शास्त्रातील वाढीमुळे आणि उपयुक्ततेमुळे त्यांची स्वीकारार्हता वाढली.वरील सर्व पद्धती व उपचारांमुळे चिकित्सा पद्धतीत आमूलाग्र बदल झाला. या सर्व प्रक्रिया शास्त्रीय पद्धतीने पडताळता येत असल्याने साहजिकच त्या स्वीकारल्या गेल्या. पूर्वीच्या काळी निरनिराळ्या रोगांच्या साथी येत आणि त्यामुळे खूप मोठया जनसमुहाचे जीवन व आरोग्य धोक्यात येत असे. प्लेग, डेंग्यू, चिकनगुनिया, स्वाईन फ्ल्यू अशा प्रकारच्या आजारांनी सुरुवातीला खूप मोठी जीवितहानी झाली. परंतु हळूहळू त्या रोगांवर निरनिराळी औषधे निर्माण झाली. त्यापेक्षा महत्त्वाचे म्हणजे त्या आजारावर प्रतिकारक्षमता निर्माण करणाऱ्या लशी तयार झाल्या. २०२०साली जगभर हैदोस घातलेल्या कोरोनासारख्या व्याधीचा प्रतिबंध, त्याविरूद्ध निर्माण झालेल्या लशीमुळेच होऊ शकला हे स्पष्ट आहे.मात्र पाश्चात्त्य वैद्यकाच्या सरसकट वापराचे अनेक दुष्परिणाम दिसू लागले आणि त्यामुळे, उदाहरणार्थ, एकेकाळी अत्यंत उपयुक्त असणारे पेनिसिलिन हे अँटिबायोटिक काही वर्षांत काम करेनासे झाले आणि त्याच्या पुढील काळात अनेक वेगवेगळी अँटिबायोटिक निर्माण झाली. या औषधांमुळे रोगजंतू मरतात तसेच शरीराला उपयुक्त असणारे जंतू (Normal Bacterial Flora) मरतात. त्यामुळे एक आजार बरा होताना काही दुष्परिणाम उद्भवून गुंतागुंत वाढत जाते. बहुतेक सर्व अॅलोपॅथिक औषधे अत्यंत उपयुक्त असली, तरी त्यातून इतर अनेक विकार सुरू झाले, कारण बहुतेक औषधे ही रसायनजन्य आहेत. हे दुष्परिणाम टाळण्यासाठी पर्यायी वैद्यकाकडे अपेक्षेने पाहण्याचा व त्याचा वापर करण्याचा कल वाढला. या पर्यायी वैद्यकांपैकी चायनीज मेडिसिन, हर्बल मेडिसिन, होमिओपॅथी आणि अर्थातच परिपूर्ण शास्त्र असलेल्या, हजारो वर्षांपासून उपयुक्त ठरणाऱ्या आयुर्वेदाकडे दृष्टी वळली.भारतीय आयुर्वेदाची परंपराभविष्यकाळातील आयुर्वेद कशा प्रकारे असायला हवा, याचा विचार करण्यापूर्वी आयुर्वेदाच्या भारतातील पूर्वीपासून आणि सध्या असलेल्या स्वरूपाचा विचार करणे गरजेचे आहे. अनेक वर्षे आयुर्वेद चिकित्सा परंपरागत पद्धतीने होत असे. बऱ्याच काळापर्यंत गुरू-शिष्य परंपरेतून वैद्य निर्माण होत आणि त्यामुळे त्यात शास्त्रीय पृथक्करण, वैज्ञानिक दृष्टीचा अभाव असे. गुरूच्या ज्ञानाविषयी शंका घेणे पापसमान असल्याने ‘बाबा वाक्यं प्रमाणम्’ हेच धोरण असे. हळूहळू परिस्थितीमध्ये सुधारणा होऊ लागली, पण त्याला फार काळ लागला. आयुर्वेदाचे सर्व ज्ञान भांडार हे प्राचीन बृहत्रयी, लघुत्रयी अशा चरक, सुश्रुत, वाग्भट यांच्या संहिता व त्यावरील निरनिराळ्या ग्रंथकारांनी केलेले टीकात्मक निरूपण, स्पष्टीकरण या आधारावर तयार झाले. हे सर्व ग्रंथ संस्कृतमध्ये लिहिलेले असल्याने सर्वसामान्यांच्या आकलनाबाहेर तसेच व्यक्तिसापेक्ष असत. यात एकवाक्यता मुळीच नव्हती. त्यामुळे एकाच श्लोकाचे भाषांतर वेगवेगळे होऊ शकत होते.सुश्रुताचार्यांनी प्लॅस्टिक सर्जरीमध्ये अनेक प्रयोग केले आणि ते मान्य झाले. सुश्रुताचार्यांनी प्रचारात आणलेली प्लॅस्टिक सर्जरी ही पद्धती आजच्या अतिप्रगत शल्यकर्मातही वापरली जाते. त्यानंतरच्या काळात नागार्जुनाने विविध धातूंच्या भस्मांचा वापर वनस्पतींच्या जोडीने करायला सुरुवात केली आणि औषधोपचारात क्रांतिकारक बदल झाले. मात्र हे सर्व धातूंचे शुद्धीकरण व ते शरीराला अपायकारक नसल्याचा कोणताही शास्त्रीय निष्कर्ष उपलब्ध नव्हता. आजही तीच परिस्थिती आहे. पारा व गंधक वापरून केलेली अनेक औषधे वापरात आहेत, परंतु दुर्दैवाने प्रयोगशाळेतील तपासण्यांची माहिती, प्राण्यांवरील चाचण्या, रासायनिक पृथक्करण, वैद्यकीय चाचण्या यांचा वापर नसल्याने या औषधांच्या विश्वासार्हतेवर निश्चितच परिणाम होतो. पारा, गंधक व इतर धातूंच्या वापराने औषधांची गुणवत्ता वाढत असेल तर ते शास्त्रीय पद्धतीने सिद्ध करावे लागेल. त्यासाठी ‘नॅनो टेक्नॉलॉजी’ या आधुनिक तंत्राचा वापर करावा लागेल.भविष्यातील आयुर्वेदाकडून अशा उपक्रमांची अपेक्षा आहे. आयुर्वेद शास्त्र हे अनुमान प्रमाणावर आधारलेले आहे, त्यामुळे त्यात अडचणी येतात. वातूळ पदार्थ खाल्ल्याने वात वाढतो, हे विधान वैद्य करतात. मात्र, कोणत्या वातूळ पदार्थाने, किती प्रमाणात, कोणत्या प्रकारचा वात वाढतो हे मोजण्याचे साधन उपलब्ध नाही. या उलट, अॅलोपॅथीमध्ये प्रत्येक सिद्धांत प्रयोगशाळेत सिद्ध करता येतो आणि त्यामुळे त्याची विश्वासार्हता वाढते. असे असले तरी, मॉडर्न मेडिसिनच्या सततच्या वापरामुळे उद्भवणारे दुष्परिणाम व त्यांच्या मर्यादांमुळे रुग्ण पर्यायी वैद्यकाकडे वळू लागले आहेत. यामुळेच आता संपूर्ण देश आणि अनेक परदेशी नागरिकही, ज्या शास्त्रामध्ये आहार-विहारविषयक नियम, स्वस्थवृत्त पालन आणि मुख्य म्हणजे पंचकर्मोपचार आहेत, अशा आयुर्वेदाकडे अपेक्षेने पाहत आहेत. .आयुर्वेदाची भविष्यातील वाटचालजंक फूडच्या अतिवापरामुळे अनेक चिंताजनक विकार निर्माण झाले आहेत. या आरोग्य विघातक सवयी दूर करून त्यांना योग्य त्या आहाराचे पर्याय उपलब्ध करून देणे, हे भविष्यातील आयुर्वेदाचे काम आहे. कठोर नियमांच्या आणि शिक्षणाच्या माध्यमातून आपल्या आहारातील पारंपारिक धान्ये, तृणधान्ये, फळे, भाज्या, शेंगदाण्यासारखे पदार्थ यांचे प्रमाण वाढवून आहारात बदल करणे गरजेचे आहे. परंपरागत न्याहारीचे पदार्थ, दूध, ताक, लिंबू सरबत, पन्हे, कोकम सरबत असे पदार्थ वापरात आणण्यासाठी प्रयत्न करावे लागतील. ‘जंक’ मधील मूळ पदार्थ असणाऱ्या मैदा, चीज यांचे ऐवजी गहू, ज्वारीच्या पिठाचा, साजूक तुपाचा वापर उपयुक्त होतो का, हे पाहावे लागेल. आयुर्वेदिक औषधोपचारात अत्यंत आवश्यक असणाऱ्या अनेक वनस्पती लुप्तप्राय होऊ लागल्या आहेत. अनेक वनस्पतींच्या मोठ्या प्रमाणात लागवडीसाठी प्रयत्न करावे लागतील. ही लागवड शास्त्रशुद्ध पद्धतीने करावी लागेल. सुदैवाने केंद्र शासनाने याबाबतीत चांगले प्रयत्न सुरू केले आहेत. सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापीठात असलेल्या नॅशनल मेडिसिनल प्लांट बोर्डाच्या केंद्रामार्फत औषध उत्पादक व शेतकरी यांच्यात संवाद निर्माण करून वनस्पती उत्पादक व औषधे उत्पादक यांचा समन्वय साधण्याचे मोठे काम झाले आहे. पाणी, माती, वातावरण यांच्या प्रदूषणामुळेही अनपेक्षित अडचणी येऊ शकतात, याकडे लक्ष द्यावे लागेल. त्यांच्या प्रमाणीकरणाबद्दलही खबरदारी घ्यावी लागेल.कॅन्सर उपचारांमध्ये सर्जरी, किमोथेरपी, रेडिएशन या चिकित्सा उपक्रमांना पर्याय नाही, हे खरे असले तरी या उपचारांमुळे होणाऱ्या दुष्परिणामांवर आयुर्वेदिक चिकित्सा निश्चितच उपयोगी पडते, असा अनुभव आहे. अशा अनेक संस्था आज यशस्वीपणे कार्य करीत आहेत. इतरही विकारांच्याबाबत या प्रकारचे उपक्रम तयार करणे, हे भविष्यातील आयुर्वेदाचे स्वरूप असेल.भविष्यकाळात आयुर्वेदाला आरोग्य रक्षणार्थ मोठा वाटा उचलावा लागणार आहे. मात्र यासाठी आयुर्वेद हे शास्त्र आहे व त्याला काही मर्यादा आहेत याचेही भान ठेवावे लागेल. सर्वच आजार आयुर्वेदाने बरे होतील, असे नाही. अलीकडच्या काळात निर्माण झालेल्या आजारांवर आयुर्वेदात औषध मिळणे कठीण आहे. अनेक विकारात फक्त आयुर्वेद उपयोगी पडेल, काही विकारात साहाय्यक उपचारपद्धती म्हणून उपयोगी पडेल तर काही विकारात अजिबात उपयोगी पडणार नाही, याचे भान ठेवले पाहिजे. गेल्या काही वर्षांमध्ये पंचकर्म या नावाने आयुर्वेद प्रदर्शित केला जातो आहे. हे अतिशयोक्त आहे. पंचकर्म चिकित्सा ही शोधन या चिकित्सेचा एक भाग आहे. यात समाविष्ट पूर्वक्रियांचा एकूण स्वास्थ्यावर चांगला परिणाम होतो, हे तेवढेच स्पष्टपणे सांगितले पाहिजे. आयुर्वेद ग्रंथांतील अनेक संकल्पना संदिग्ध आहेत. त्यांच्या स्पष्टीकरणार्थ तसेच इतर संदिग्ध प्रक्रियांच्या स्पष्टीकरणात कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा वापर करता येईल का, हेही बघावे लागेल. यासाठी आयुर्वेदातील सर्व संबंधित घटकांनी म्हणजे वैद्य, विद्यार्थी, आयुर्वेद शिक्षण देणारे संस्थाचालक, शास्त्रज्ञ, औषधनिर्माते यांनी एकत्रित येऊन ही जबाबदारी घेतली पाहिजे. शास्त्राशी कोणतीही तडजोड न करता मर्यादांचे भान राखून, अभिमानाने काम केल्यास भविष्यात आयुर्वेद ही एक निर्विवादपणे उत्तम वैद्यकीय सुविधा ठरेल.जय आयुर्वेद!(डॉ. वि.वि. डोईफोडे पुण्यातील आयुर्वेद रसशाळा फाउंडेशनचे अध्यक्ष आहेत.)---------------.सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

Ayurveda: भविष्यकाळातील आयुर्वेद कशा प्रकारे असायला हवा?

Related Stories