कहाण्या वारशांच्या : परोपकाराचं बीज । Philanthropy is Genetic?

डॉ. बाळ फोंडकेपरोपकार हा रक्तातच भिनलेला असावा, तो जनुकीय वारसाच असावा असा कयास केला गेला आहे. त्याचाच मागोवा घेण्यासाठी वैज्ञानिकांनी डिस्कॉइडियम नावाच्या एका अमिबाला हाताशी धरलं. वैज्ञानिकांना या अमिबांच्या अध्ययनातून आपल्याला पडलेल्या कोड्याचं उत्तर मिळेल, असा विश्वास वाटत होता. त्यातूनच त्यांना अशा दोन जनुकांचा ठावठिकाणा कळला आहे..‘परोपकाराय सतां विभूतयः’ असं म्हटलं जातं. स्वार्थाचा विचार न करता परार्थ साधणारे संतवृत्तीचे असतात असा या सुभाषिताचा मथितार्थ आहे. स्वार्थाचा त्याग न करता परोपकार करता येत असेल, तर तुमच्या-आमच्यासारखी सर्वसामान्य मंडळी तो करण्यात काही टंगळमंगळ करत नाहीत, असं भर्तृहरीनंही म्हटलं आहे. अशा व्यक्ती प्रसंगी पदराला खार लावूनही इतरांच्या मदतीला धावून जातात. ही वृत्ती येते कुठून, याचं कोडं उलगडण्याचा प्रयत्न जीवशास्त्रज्ञ करत आहेत. ही एखाद्याच्या अंगी असलेली उपजत प्रवृत्तीच असते की त्याला त्याच्या संस्कारक्षम वयात मिळालेल्या शिकवणुकीचं ते फळ असतं, याचा मागोवा घेण्याचा प्रयत्न ते करत आहेत. थोडक्यात नेचर की नर्चर, खानदान की परवरिश या नेहमीच्या तिढ्याचा उलगडा करण्याचा प्रयास त्यांच्याकडून होत आहे.ही परोपकारी वृत्ती केवळ मनुष्यप्राण्यातच आढळते असंही नाही. निसर्गात तिचा सर्वदूर प्रभाव दिसून येतो. मधमाश्यांची गोष्ट घ्या. कोणत्याही पोळ्यात एकच कोणीतरी राणीमाशी असते. तीच तेवढी प्रजोत्पादन करते, अंडी घालते. ती इतर कोणतीही जबाबदारी पार पाडत नाही. स्वतःचं पोषण करण्याचीही तजवीज ती करत नाही. पण त्या पोळ्यातल्या इतर कामकरी माश्या निःस्वार्थी वृत्तीनं इकडेतिकडे जात मध गोळा करतात, पोळ्यात साठवून ठेवतात. त्याचा त्यांना स्वतःला फारसा उपयोग होत नाही. तो साठा राणीमाशीसाठी राखीव असतो. त्या आपलं सारं आयुष्य राणीमाशीच्या तैनातीत व्यतीत करतात.विडो स्पायडर नावाचा कोळी मादीबरोबर समागम झाल्याबरोबर स्वतःच तिचं भक्ष्य होतो. आपली आहुती देत तो तिच्या गर्भधारणेच्या काळात तिला, आणि ती जन्माला घालणाऱ्या पिलांना भरपूर पोषण मिळावं याची तरतूद करतो. .आफ्रिकेत मीरकॅट नावाचा मुंगसाच्या जातकुळीतला एक प्राणी आहे. त्यातला एकजण एका उंचवट्यावर चढून बसतो. तिथून तो आपल्या जातभाईंना हानी पोहोचवणारा कोणी येत आहे का, याची टेहळणी करतो. तसा धोका दिसल्यास तो त्यांना इशारा देऊन सावध करतो. त्याचे जातभाई तिथल्या अन्नावर ताव मारत असताना तो स्वतः मात्र उपास करतो.माकडंही उंच झाडावर बसून आसपासच्या प्रदेशावर नजर ठेवतात. एखादा सिंह किंवा वाघ येताना दिसला, की विशिष्ट चित्कार काढत इतरांना सावध करतात. त्यात त्यांचे भाईबंदच असतात असं नाही. इतरही, तुलनेनं दुबळे प्राणीही असतात. त्यांनाही तो इशारा दिला जातो.या निरीक्षणांमुळं परोपकार हा रक्तातच भिनलेला असावा, तो जनुकीय वारसाच असावा असा कयास केला गेला आहे. त्याचाच मागोवा घेण्यासाठी वैज्ञानिकांनी डिस्कॉइडियम नावाच्या एका अमिबाला हाताशी धरलं. निसर्गात कुजणाऱ्या वनस्पतींचा फन्ना पाडणाऱ्या जीवाणूंना हा अमिबा आपलं भक्ष्य करतो. त्यामुळं प्रयोगशाळेत त्यांना अशा जीवाणूंचं खाद्य पुरवून त्यांचं संवर्धन करणं शक्य होतं.ते करत असताना असं दिसलं, की त्यांना दिलेल्या अन्नाचा साठा संपला, की एरवी स्वतंत्रपणे वेगवेगळे वाढणारे अमिबा एकत्र येतात, एकच गुठळी करतात. मग त्यातलेच काही, बियाण्याला अंकुर फुटून त्याचं रोप व्हावं तसे एका देठासारखे एकत्र येतात. इतर काही त्याच्यावरच्या फुलाप्रमाणे त्यांचे बीजाणू होतात. त्या देठामधून त्यांना पोषण दिलं जातं.जे अमिबा देठ होतात ते स्वतः मात्र उपासच करतात. केवळ त्या बीजाणूंना खाद्य पुरवण्याचं त्यांचं काम कामकरी मधमाश्यांप्रमाणेच परोपकारी असतं. फक्त बीजाणूच नव्या पिढीतल्या अमिबांना जन्म देतात. देठ झालेल्या अमिबांची इतिश्री होते. बीजाणूंच्या संवर्धनासाठी ते आत्माहुती देतात. परार्थ साधतात.पण काही अमिबा मात्र अशा प्रकारे केवळ देठ होण्याचं टाळतात. त्यांचा वेध घेता त्यांचं इतरांशी जवळचं नातं नसल्याचं आढळलं. कारण त्यांचा जनुकसंचय वेगळा होता.म्हणूनच त्या वैज्ञानिकांना या अमिबांच्या अध्ययनातून आपल्याला पडलेल्या कोड्याचं उत्तर मिळेल, असा विश्वास वाटत होता. त्यातूनच त्यांना अशा दोन जनुकांचा ठावठिकाणा कळला आहे. त्यांचं त्यांनी ‘ग्रीन बिअर्ड’ असं बारसंही केलं आहे.ही जनुकं त्या सजीवाला आपला कोण याची ओळख पटवून त्याच्याबरोबर सहकार्य करायला उद्युक्त करतात. एवढंच नाही, तर जेव्हा ही जनुकं कामकरी मधमाश्यांच्या अंगी असतात तेव्हा त्या राणीमाशीशी सहकार्य करून ती जनुकं राणीच्या अंगी जातील याची व्यवस्था करतात. तसं केल्यानं त्यांचा वारसा पुढच्या पिढीलाही प्रदान केला जातो..पण या जनुकांना पर्याय असलेली जनुकं जर कोण्या सजीवाच्या अंगी असतील, तर त्याच्याशी मात्र सहकार्याऐवजी वैरच धारण करण्याची त्यांची प्रवृत्ती असते. थोडक्यात आपलं नातं कोणाशी आहे, हे ओळखण्याची प्रक्रियाही या जनुकांकरवी पार पाडली जाते.वास्तविक या प्रणालीचं विवेचन ख्यातनाम जनुकवैज्ञानिक जे.बी.एस. हाल्डन यांनी गेल्या शतकातच केलं होतं. आपल्या उत्तर आय़ुष्यात हाल्डन भारतात स्थायिक झाले होते. त्यांना भारतीय नागरिकत्वही मिळालं होतं. ते वेष्टी आणि अंगरखा परिधान करत असत. भुवनेश्वर इथं प्रा. महालानोबीस यांच्याबरोबरीनं त्यांनी इंडियन स्टॅटिस्टिकल इन्स्टिट्यूटची स्थापना करण्यात मोलाचं काम केलं होतं.हाल्डन एकदा म्हणाले होते, ‘मी एका पायावर मरायला तयार आहे; मात्र त्यापायी माझ्या दोन भावांचा जीव वाचला पाहिजे. आणि चुलत भावंडं असतील तर माझ्या बलिदानानं निदान त्या चौघांना तरी जीवनदान मिळायला हवं.दोन सख्ख्या भावंडांमध्ये साधारणपणे पन्नास टक्के जनुकं समान असतात. अशा दोघांचा जीव वाचला, तर शंभर टक्के जनुकांचं जतन होण्याची दाट शक्यता उद्भवते. चुलत भावंडांमध्ये हे प्रमाण पंचवीस टक्के असतं. तेव्हा शंभराचा पल्ला गाठायचा तर किमान चारजण तगून राहायला हवेत.’एका अर्थी हीसुद्धा परोपकाराचीच वागणूक झाली. पण ती केवळ आपल्या नजीकच्या नातलगांपुरतीच सीमित आहे. परंतु मधमाशा काय किंवा झाडांवरून टेहळणी करणारी माकडं काय किंवा हे अमिबा काय; ते नजीकचं नातं नसलेल्या जीवांनाही मदत करतात.त्या निःस्वार्थी परोपकाराचं बीज अमिबावरील संशोधनातून सापडलेल्या ग्रीन बिअर्ड जनुकांमध्ये सापडतं. ती जनुकं परोपकाराची व्याप्ती अधिक वृद्धिंगत करण्याचं काम करतात. एवढंच नाही, तर तो वारसा पुढील पिढीकडे कसा सोपवता येईल याचा विचार करून त्यासाठीची पर्याप्त प्रक्रियाही पार पाडतात.(डॉ. बाळ फोंडके नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्स कम्युनिकेशनचे माजी संचालक व विज्ञानकथा लेखक आहेत.)-------------------------------------------.सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

कहाण्या वारशांच्या : परोपकाराचं बीज । Philanthropy is Genetic?

Related Stories