Shaktipith in Maharashtra : साडेतीन शक्तिपीठे

प्रतिनिधीशक्तीच्या अर्थात देवीच्या उपासनेची काही विशिष्ट स्थाने ‘शक्तीपिठे’ म्हणून ओळखली जातात. प्रत्येक शक्तिपीठाच्या ठिकाणी एक भैरव आणि एक शक्ती असते, अशी श्रद्धा आहे. शक्तिपीठांच्या उगमाबाबत वेगवेगळ्या आख्यायिका पुराणांमध्ये आहेत. दक्ष प्रजापतीची मुलगी सती (पार्वती) ही शंकराला दिलेली होती. .दक्ष प्रजापती आणि शंकर या दोघांत वितुष्ट होते. पुढे दक्ष प्रजापतीने ‘बृहस्पतिसव’ नावाचा यज्ञ करायचे ठरवले, पण शंकराला आमंत्रण दिले नाही. तथापि, सती मात्र पतीचा विरोध असताही हट्टाने त्या यज्ञप्रसंगी उपस्थित राहिली. त्यावेळी प्रत्यक्ष पित्याकडून झालेला अपमान असह्य होऊन सतीने यज्ञकुंडात उडी घेऊन स्वतःला जाळून घेतले.शंकराला हे समजल्यानंतर त्याने आपल्या जटेतून वीरभद्राला उत्पन्न केले व त्याच्याकडून दक्षाच्या यज्ञाचा विध्वंस करून दक्षालाही ठार मारले आणि दुःखावेगाने यज्ञस्थळी जाऊन शंकराने सतीचे निष्प्राण शरीर मस्तकावर घेऊन तांडव नृत्य सुरू केले.त्याला शांत करण्याच्या हेतूने विष्णूने सुदर्शन चक्राने सतीच्या पार्थिवाचे अवयव तोडण्यास प्रारंभ केला. सतीच्या पार्थिवाचे भाग जेथे जेथे पडले, तेथे तेथे शक्तिपीठे निर्माण झाली, अशी पुराणकथा आहे.तर दुसऱ्या एका पुराणकथेनुसार, विष्णुभक्त अंबरीष राजाच्या एकादशीच्या व्रताचा भंग करण्यासाठी दुर्वास मुनी आपल्या साठ हजार शिष्यांसह राजाकडे आले. त्या दिवशी राजाच्या व्रताचे उद्यापन होते. दुर्वास ऋषी वेळेवर न परतल्याने त्यांच्यासारख्या थोर अतिथीला सोडून व्रताचे उद्यापन करायचे, की अतिथी आल्यावर जेवून व्रत मोडायचे हा प्रश्न राजाला पडला.शेवटी राजाने तुळशीचे तीर्थ घेऊन उपवास सोडला आणि भोजनासाठी आलेल्या इतर लोकांना जेवू घातले. झाल्या प्रकाराने दुर्वास संतापले आणि त्यांनी राजाला शाप दिला, की ह्या व्रताचे फळ तुला मिळणार नाही आणि तुला शंभर जन्म घ्यावे लागतील.मग विष्णूने अंबरीषाला त्या शापापासून अभय दिले आणि विष्णूसह सर्व देवांनी दुर्वासांच्या शापवाणीने अंबरीषाला मिळणारे शंभर जन्म आपसात वाटून घेतले. त्यांपैकी एकावन्न जन्म देवीने स्वीकारले. त्यामुळे एकावन्न शक्तिपीठे निर्माण झाली. बहुतेक पुराणांत शक्तिपीठांची संख्या एकावन्न असल्याचे आढळते. काही ग्रंथांतून मात्र ही संख्या वेगवेगळी दिलेली आढळते.या शक्तिपीठांमधील साडेतीन शक्तिपीठे महाराष्ट्रामध्ये आहेत - तुळजापूर (भवानीमाता), कोल्हापूर (अंबाबाई), माहूर (रेणुकादेवी) ही तीन पूर्ण शक्तिपीठे आणि वणी (सप्तशृंगी) हे अर्धे शक्तिपीठ अशा साडेतीन शक्तिपीठांना महाराष्ट्राच्या संस्कृतीमध्ये महत्त्वाचे स्थान आहे..तुळजाभवानी मातामहाराष्ट्रातील अनेक कुटुंबांची कुलदेवता म्हणजे तुळजापूरची तुळजाभवानी माता. समर्थ रामदास स्वामी तुळजाभवानीचे वर्णन करताना म्हणतात -देखिली तुळजामाता ।निवालों अंतरी सुखें ।तुटली सर्वही चिंता ।थोर आधार वाटला ।।तुळजाभवानीच्या दर्शनासाठी मुख्य मंदिरापर्यंत जाण्यासाठी महाद्वारापासून जवळपास शंभर पायऱ्या उतराव्या लागतात. या वाटेवर महर्षी नारदमुनींची मूर्ती आहे. मंदिराच्या परिसरात कल्लोळ तीर्थ, गोमुखी तीर्थ, अमृतकुंड, गणेशतीर्थ, सिद्धिविनायक, नागझरी, नरसिंह, लक्ष्मीनारायण, खंडोबा, शकुनवंती अशी छोटी-छोटी तीर्थस्थळे आहेत.मंदिराचा मुख्य दरवाजा निंबाळकर दरवाजा म्हणून ओळखला जातो. निंबाळकर घराण्यातील रावरंभा सरदाराने हे महाद्वार बांधल्याचे सांगितले जाते. मुख्य मंदिराला लागूनच राममंडप आहे. त्यासमोरच शंकराचे मंदिर आहे. मंदिराभोवती प्रशस्त अंगण आहे. सुरेख ओवऱ्या आहेत. मंदिराला मजबूत दगडी तट आहे. मंदिराच्या दर्शनी बाजूला एक होमकुंड आहे.नवरात्रात येथे नवचंडी यज्ञ केला जातो, होमहवन होते. होमकुंडासमोरच दीपमाला आहेत. त्या छत्रपती शिवाजी महाराजांनी बांधल्याचे सांगितले जाते. देवीचे मुख्य मंदिर पूर्वाभिमुख आहे. सभामंडप, गूढमंडप व गाभारा असे मंदिराचे तीन भाग आहेत. मंदिरावर सुवर्णकळस आहे.गाभाऱ्यात पश्चिमेस उंच सिंहासनावर विराजमान आई भवानीची अष्टभुजा मूर्ती आहे. देवीच्या हातांमध्ये त्रिशूळ, बिचवा, बाण, चक्र, शंख, धनुष्य, पानपात्र व राक्षसाची शेंडी आहे. देवीच्या उजव्या व डाव्या बाजूस चंद्र व सूर्य दाखविलेले आहेत. उजवा पाय महिषासुराच्या अंगावर आहे. देवीचे वाहन सिंह आहे. देवीचा डावा पाय जमिनीवर आहे.दोन्ही पायांमध्ये महिषासुराचे तुटलेले मस्तक आहे. गाभाऱ्यासमोरील रंगमंडपात एक पितळी सिंह आहे. गाभाऱ्याच्या उत्तरेला शयनमंदिर आहे. त्यात देवीसाठी चांदीचा पलंग आहे. पलंगाच्या वरच्या अंगास एक पाळणा आहे.तुळजापूरला वर्षातून दोनदा उत्सव केला जातो, एक शारदीय नवरात्र आणि दुसरे शाकंभरी नवरात्र. अश्विन महिन्यातील नवरात्राला शारदीय नवरात्र म्हणतात. शाकंभरी नवरात्र उत्सव पौष शुद्ध अष्टमी ते पौर्णिमा या काळात साजरा केला जातो. नवरात्राच्या नऊ माळा असल्या तरीही तुळजाभवानीचा उत्सव एकवीस दिवसांचा असतो.तुळजाभवानी मातेच्या मंदिरात घटस्थापना अश्विन शुद्ध प्रतिपदेस होत असली तरीही तत्पूर्वी देवीचे धार्मिक उत्सव भाद्रपद वद्य नवमीच्या सायंकाळपासून सुरू होतात. देवीच्या प्रत्यक्ष मूर्तीची शेजघरातील निद्रा वद्य नवमीस सायंकाळी सुरू होते. नवरात्रापूर्वी देवीची शेजघरातील निद्रा असते.चैत्र पौर्णिमेलाही येथे मोठा उत्सव असतो. तुळजाभवानीला महाराष्ट्राची कुलस्वामिनी म्हणूनही संबोधले जाते. आदिशक्तीचे ते एक अधिष्ठान आहे. दुष्टांचा संहार करून धर्माचे अधिराज्य स्थापन करण्याचा संदेश देणारे हे शक्तिपीठ आहे..करवीर निवासिनी अंबाबाईकरवीर माहात्म्य या ग्रंथातील उल्लेखानुसार, कोलासुर व त्याचा मुलगा करवीर खूप उन्मत्त झालेले होते. अनेक ऋषिमुनी, संत-महात्म्यांना त्यांचा त्रास होत होता. त्यांच्या जाचातून सुटका व्हावी यासाठी लोकांनी देवतेचा धावा केला.देवी महालक्ष्मीने भक्तांची हाक ऐकली आणि कोलासुर व करवीराचा वध करून जनतेला त्यांच्या जाचातून मुक्त केले. या राक्षसांच्या नावावरूनच या भागाला कोल्हापूर आणि करवीर अशी नावे पडली.अशा या महालक्ष्मी किंवा अंबाबाईचे मंदिर हेमाडपंथी वास्तुशैलीचा उत्तम नमुना म्हणून गणले जाते. ब्रह्मपुरी, उत्तरेश्वर, खोलखंडोबा, रंकाळा, पद्माळा व रावणेश्वर या मूळ सहा गावांना सांधून त्यांना मध्यवर्ती असे अंबाबाईचे देऊळ राष्ट्रकुटांनी नवव्या शतकात पूर्णावस्थेला नेले, अशी नोंद मराठी विश्वकोशात आढळते. मंदिराचे महाद्वार पश्चिमाभिमुख आहे. महालक्ष्मी मंदिराच्या आवारातील शिलालेखावर देवीचे वर्णन केलेले आहे -शुभायास्तु महालक्ष्मीर्भवतां भवतारिणी।बिभ्रती शिरसा लिंगमशेषा घौघहारिणी।।अंबाबाईची मूर्ती चतुर्भुज आहे. वरच्या एका हातात गदा आहे, एका हातात ढाल आहे. खालच्या उजव्या हातात मातुलिंग, तर डाव्या हातात पानपात्र आहे. मातुलिंगालाच महाळुंग म्हणतात. देवीच्या मुकुटावर शिवलिंग आहे. त्यावर नागफणा आहे.देवीचे वाहन सिंह आहे. कपाळी कुंकवाचा मळवट भरलेला आहे. नाकात नथ आहे. गळ्यात रत्नमाला आहे. पायांत सुवर्णसाखळ्या आहेत, तोडे आहेत. अंगावर पैठणी आहे.अंबाबाईचा प्रमुख वार्षिकोउत्सव म्हणजे शारदीय नवरात्रोत्सव! घटस्थापनेपासून सुरू होणारा हा उत्सव अश्विन शुद्ध नवमी म्हणजेच खंडेनवमीपर्यंत चालतो. अश्विन शुद्ध पंचमीला म्हणजेच ललिता पंचमीला देवी पालखीत बसून शहराबाहेर असलेल्या श्री त्र्यंबोली देवीच्या भेटीस जाते. अश्विन शुद्ध अष्टमीला जगदंबेचा जागर असतो.याचदिवशी रात्रभर युद्ध करून जगदंबेने कोलासुर राक्षसाला ठार केले असे मानले जाते. कोल्हापुरातील पारंपरिक दसरा महोत्सव प्रसिद्ध आहे. यादिवशी अंबाबाई सीमोल्लंघनासाठी पालखीतून येते, भवानी मंडपामध्ये गुरू महाराज व भवानी मातेच्या पालख्या येऊन मिळतात, आणि पुढे जातात.कोल्हापुरातील रथोत्सव हाही एक सोहळाच असतो. दरवर्षी चैत्र वद्य प्रतिपदेला अंबाबाईचा रथोत्सव साजरा होतो, या वेळी अंबाबाई रथारूढ होऊन नगर प्रदक्षिणा करते, हा रथ भाविक ओढतात. मंदिरातील किरणोत्सव हादेखील एक अप्रतिम सोहळा असतो.दक्षिणायन व उत्तरायणाच्यावेळी सूर्याची किरणे देवीच्या मूर्तीवर पडावीत अशी मंदिराची रचना आहे. सूर्याच्या किरणांचा कोन मंदिराच्या रचनेशी तंतोतंत जुळून सूर्यकिरणे थेट गाभाऱ्यातील देवीला चरणस्पर्श करतात, हे दृश्य अत्यंत विलोभनीय असते..माहूरगडावरची रेणुकामातापुढचे शक्तिपीठ म्हणजे माहूर. माहूरला मातापूर असेही म्हणतात. जगन्माता रेणुका देवीचे अधिष्ठान म्हणून मातापूर स्थान ओळखले जाऊ लागले. पुढे मातापूरचा अपभ्रंश झाला आणि माहूर शब्दाची उत्पत्ती झाली. नांदेड जिल्ह्यातील किनवट तालुक्यात तेलंगणा राज्याच्या सीमेजवळील एक छोटेसे गाव म्हणजे माहूर.माहूरगडावरील रेणुकामातेच्या मंदिरात जाण्यासाठी साधारणतः हजारावर पायऱ्या चढून जावे लागते. मंदिराच्या गाभाऱ्याचा दरवाजा चांदीच्या पत्र्याने मढविलेला आहे. गाभाऱ्यात मूर्ती नसून केवळ तांदळा आहे. त्याविषयी पुराणात एक आख्यायिका सांगितली आहे, ती अशी - रेणुकामाता सती गेल्यानंतर तिचे पुत्र परशुराम शोकाकूल झाले.त्यांची शोकमग्न अवस्था पाहून भगवान दत्तात्रेय तिथे प्रकट झाले. त्यांनी परशुरामाचे सांत्वन केले. परशुरामाला दत्तात्रेय म्हणाले, ‘शोक आवर, आईची उत्तरक्रिया तू यथासांग पूर्ण कर. तुझी आई तुला परत भेटेल.’ दत्तात्रेयांच्या या शब्दांनी परशुराम शोकमुक्त झाले. त्यांनी आईची उत्तरक्रिया सुरू केली.परंतु आईच्या भेटीसाठी अधीर झालेल्या परशुरामांनी सर्व विधी पूर्ण होण्याआधीच आईला आवाहन केले. त्याच्या हाकेला प्रतिसाद देत रेणुका मातेने ‘काय बाळा’ असा प्रतिसाद दिला. तो परशुरामांना ऐकू आला. मात्र, रेणुकामातेचा फक्त शिरोभागच प्रकट झालेला होता. सर्वांग रूप प्रकट झालेच नाही. त्यामुळे माहूरगडावर रेणुकामातेच्या केवळ शिरोभागाचीच म्हणजेच तांदळाचीच पूजा केली जाते.रेणुकामातेला विडा, खडीसाखर अथवा मिठाई अर्पण केली जाते. देवाचा प्रसाद म्हणून कुटलेला विडा देण्याची प्रथा माहूरगडावर प्रचलित आहे. देवीपुढे अर्पण केलेली खडीसाखर आणि मिठाईसुद्धा प्रसाद म्हणून देण्याची प्रथा येथे आहे.रेणुकामातेच्या मंदिराजवळच महालक्ष्मी आणि तुळजाभवानीचे मंदिर आहे. येथे परशुरामाचे मंदिरही आहे. येथून जवळच एका डोंगरावर दत्तात्रेयांचे मंदिर आहे. ते दत्तशिखर म्हणून ओळखले जाते. माहूर हे दत्तात्रेयांचे शयनस्थान म्हणूनही ओळखले जाते. महानुभाव संप्रदायाचे प्रमुख तीर्थक्षेत्र म्हणूनही माहूरची ओळख आहे.वणीची सप्तशृंगीदेवीच्या साडेतीन शक्तिपीठांपैकी अर्ध्या पीठाचे महत्त्वाचे स्थान नाशिकच्या सप्तश्रृंग गडाला आहे. नाशिकच्या दिंडोरी तालुक्यातील वणी या ठिकाणच्या सप्तश्रृंग-निवासिनी देवीच्या मूळ ठिकाणाचे दर्शन सर्वांना होत नाही म्हणून हे अर्धपीठ. सप्तश्रृंगी देवीला महाकाली, महालक्ष्मी व महासरस्वती या नावांनीदेखील ओळखले जाते.सप्तश्रृंग येथे वास्तव्य करणारी देवी म्हणजेच सप्तश्रृंगी असे मानले आहे. राम-सीता दंडकारण्यात वनवासात असताना देवीच्या दर्शनाला आल्याचे उल्लेख पौराणिक ग्रंथात सापडतात. पौराणिक कथांनुसार महिषासुराचा वध केल्यानंतर देवीने विश्रांतीसाठी येथे वास्तव्य केले. राम-रावण युद्धातइंद्रजिताच्या शस्त्राने लक्ष्मण मूर्च्छा येऊन पडला. त्यावेळी हनुमंताने वाहून नेलेल्या द्रोणागिरी पर्वताचा काही भाग खाली पडला तोच हा सप्तश्रृंग गड होय, असा उल्लेख लीळाचरित्रात आढळतो. शिवाय सुरतेच्या लुटीनंतर छत्रपती शिवाजी महाराज सप्तश्रृंगी देवीच्या दर्शनाला आल्याचा संदर्भ बखरींमध्ये नोंदवलेला आढळतो.सह्याद्रीच्या या ४ हजार ८०० फूट उंच कड्यास सात शिखरे आहेत. त्यावरून या स्थानाचे नाव सप्तश्रृंग गड पडल्याचेही सांगतात. हे देवीचे मूळ पीठ मानले जाते. गडावर सूर्यकुंड, जलगुंफा, शिवतीर्थ, तांबुलतीर्थ, मार्कंडेय ऋषींचा मठ, शितकडा इत्यादी तीर्थस्थळे आहेत. सप्तश्रृंगी देवीची मूर्ती अठरा हातांची, अतिभव्य आहे. ही मूर्ती शेंदुराने लिंपलेली आहे.देवीच्या प्रत्येक हातामध्ये वेगवेगळी शस्त्रे दिसतात. देवीला अकरा वार साडी व चोळीला तीन खण लागतात. डोक्यावर सोन्याचा मुकुट, कर्णफुले, नथ आहे. तसेच गळ्यात मंगळसूत्र आणि पुतळ्यांचे गाठले आहे. कंबरपट्टा, पायात तोडे, असे अलंकार देवीच्या अंगावर घालण्यात येतात. देवी सकाळी बालिका, दुपारी तरुणी व सूर्यास्ताला वृद्धा भासते, अशी श्रद्धा आहे.सप्तश्रृंग गडावर नवरात्रात तसेच चैत्र महिन्यात देवीची यात्रा भरते. यात्रेच्यावेळी मंदिराच्या शिखरावरील एका दुर्गम सुळक्यावर निशाण (ध्वज) लावण्याचा साहसी कार्यक्रम असतो.---------------------------

Shaktipith in Maharashtra : साडेतीन शक्तिपीठे

Related Stories