अकबराच्या दरबारातील नवरत्नांपैकी एक असलेले संतकवी कोणते? ज्यांचे हिंदीसोबतच संस्कृत भाषेवरही होते प्रभुत्व

डॉ. राहुल हांडेभक्ती आंदोलनाशी थेट संबंध नसलेले; परंतु आपल्या काव्यातून आदर्श मानवी जीवनाचे, विचारांचे आणि आचारांचे पुरस्कार करणारे रहीमदास भक्ती आंदोलनातील प्रबोधनाचा गाभा मजबूत करणारे कवी ठरतात. .रहिमन धागा प्रेम का, मत तोरो छिटकाय।टूटे पे फिर ना जुरे, जुरे गाँठ परी जाय।।मानवी जीवनात सर्वात अमूल्य असलेल्या प्रेमाचा धागा अत्यंत नाजूक असतो. त्याला झटका देऊन म्हणजे कोणत्याही कारणाने तोडणे उचित नाही. हा धागा एकदा तुटला, की परत जोडता येणे कदापि शक्य नाही. तो जोडता जरी आला तरी गाठ कायम राहते.प्रेमाच्या धाग्याने बांधलेले मानवीसंबंध अबाधित टिकविण्याचे महत्त्व अत्यंत सहजपणे सांगणारे हिंदी साहित्याचे महान कवी म्हणजे रहीम. हिंदी काव्यावर अत्यंत सखोल प्रभाव असलेल्या रहीम यांना संत म्हणावे की लोकशिक्षक असा संभ्रम निर्माण होतो. त्यांचे दोहे हिंदी साहित्याचे अमूल्य संचित अथवा वारसा म्हणून ओळखले जातात. सुगम-सहज-सुंदर भाषा आणि सखोल जीवन तत्त्वज्ञान यांचा मिलाफ त्यांच्या दोह्यांमध्ये दिसून येतो. अकबराच्या दरबारातील नवरत्नांपैकी एक असलेले रहीम यांचा भक्ती आंदोलनाशी थेट काही संबंध नसला तरी त्यांची नोंद आवर्जून करावी लागते. माणसाच्या मानसिक व ऐहिक व्यवहारांची सांगड अध्यात्माशी घालून वैयक्तिक व सामाजिक शहाणपणाची स्थापना करण्याचा लोकशिक्षक रहीम यांचा प्रयत्न मध्ययुगीन भक्ती आंदोलनांना पूरक असाच होता. जन्माने मुस्लिम असलेला आणि उभे आयुष्य श्रीकृष्ण भक्तीत तल्लीन राहिलेला हा कवी नकळतपणे संतकवीदेखील ठरतो. रहीमदासजी यांच्या चरित्राचे अवलोकन त्याचं काव्य आणि तत्त्वज्ञान समजण्यास अत्यंत फलदायी ठरते. .अब्दुल रहीम खान-ए-खाना हे रहीमदास यांचे पूर्ण नाव. एक कुशल सेनापती, दानवीर, कूटनीतिज्ञ, कलाप्रेमी आणि ज्योतिष विद्येचे ज्ञाता म्हणूनही रहीमदास प्रख्यात आहेत. त्यांचे चरित्र समजण्यासाठी त्यांच्या घराण्याचा इतिहास आणि कर्तबगारी समजून घेणे महत्त्वाचे ठरते. एका तुर्क परिवारात जन्मलेले बैरम खाँ हे रहीमदासांचे पिता. बाबराच्या सैन्यात भरती झालेले बैरम खाँ हुमायूँचे विश्वासपात्र बनले. हुमायूँच्या मृत्यूनंतर बैरम खाँ यांनी १४ वर्षांच्या अकबराला बादशहाच्या गादीवर बसवले आणि त्याचे पालक म्हणून मुघल साम्राज्याची स्थापना करण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली. बैरम खाँ अकबराचे गुरू व मार्गदर्शक म्हणूनही ओळखले जातात. त्यांचा परिवार लाहोरला असताना १७ डिसेंबर १५५६ या दिवशी त्यांची पत्नी सुलतना बेगमने एका पुत्राला जन्म दिला. त्याचे नाव रहीम असे ठेवण्यात आले. बैरम खाँ यांचे प्रभुत्व अकबराची आई हमीदा बानो व दायी माहम अनगा यांना सहन होत नव्हते. त्याचबरोबर दरबारातील त्यांचे शत्रू आणि त्यांचे स्वतःचे काही चुकलेले निर्णय यामुळे बैराम खाँ सत्ताकेंद्रापासून दुरावत गेले. एक बंडखोर अशी त्यांची प्रतिमा निर्माण करण्यात आली. आपली राजकीय कारर्कीद अस्ताला गेली आहे, याची जाणीव झालेल्या बैरम खाँ यांनी अखेर हज यात्रेचा निर्णय घेतला. हजला जाण्यासाठी प्रवास करत असताना गुजरातच्या पाटण येथील प्रसिद्ध सहस्रलिंग तलावात स्नान करून बाहेर पडत असताना अफगाण सरदार मुबारक खाँ याने पाठीत खंजीर खुपसून त्यांची हत्या केली.बैरम खाँ यांच्या हत्येनंतर लहानगे रहीमदास त्यांच्या मातेसह जालोर येथे राहू लागले. इ.स. १५६२मध्ये रहीम खाँ यांचा परिवार अकबराच्या आश्रयाला गेला. दरबारातील बैरम खाँ यांच्या विरोधकांचा विरोध डावलून अकबराने त्यांना आश्रय दिला. रहीमदासांची प्रतिभा आणि बुद्धिमत्ता लक्षात आलेल्या बादशहाने त्यांच्या पालन-पोषणाची जबाबदारी स्वीकारली. त्यांना शहजाद्याचा दर्जा दिला आणि अन्य शहजाद्यांसोबतच त्यांच्या शिक्षणाची सोय करण्यात आली. त्याचबरोबर शहजाद्यांना देण्यात येणारी ‘मिर्जा खाँ’ ही उपाधीदेखील त्यांना देण्यात आली. वयाच्या दहाव्या-बाराव्या वर्षापासून दरबारी वातावरणात आणि संस्कारात रहीमदासांचे व्यक्तिमत्त्व आकार घेऊ लागले. तुर्की व फारसी भाषांसोबतच रहीमदास छंद रचना, काव्यशास्त्र, गणित, तर्कशास्त्र, फारसी व्याकरण यांचे ज्ञान घेत होते. अकबराने संस्कृत भाषा शिकवण्याचाही प्रबंध केल्यामुळे रहीमदासांनी संस्कृतवरही प्रभुत्व मिळवले. एवढेच नाही तर त्यांनी फ्रेंच व इंग्रजी भाषा शिकावी, अशीही अकबराची इच्छा होती.अशाप्रकारे रहीमदास सर्व विद्यांमध्ये पारंगत होत गेले. रहीमदास सोळा वर्षांचे असताना अकबराने आपली दायी माहम अनगाची मुलगी आणि अजीज कोकाची बहीण माहबानोशी रहीमदासांचा विवाह करून दिला. यामुळे बादशहाला त्याच्या अंतःपुरातील राजकारणावर नियंत्रण मिळवण्यात यश आले. माहबानोने तीन मुले आणि दोन मुलींना जन्म दिला. त्यातील एकाचे नाव अकबराने ‘करन’ असे ठेवले होते. .इ.स.१५७३पासून ते अकबराच्या मृत्यूपर्यंत म्हणजे इ.स.१६०५पर्यंत रहीमदासांच्या कर्तबगारीला झळाळी प्राप्त होत गेली. एक कुशल सेनानी आणि कूटनीतिकुशल दरबारी म्हणून त्यांचा लौकिक झाला. इ.स.१६२३पर्यंतच्या मध्ययुगीन भारतातील राजकारणात आणि राजकीय घडामोडींमध्ये त्यांची महत्त्वाची भूमिका राहिली. अकबराच्या नवरत्नांमध्ये त्यांचा समावेश करण्यात आला. त्यांना ‘खान-ए-खानन’ उपाधी देण्यात आली. त्यांनी लिहिलेल्या तजुके बाबरी या ग्रंथामुळे प्रसन्न झालेल्या अकबराने त्यांना राजा तोडरमल यांच्या निधनामुळे रिकाम्या झालेल्या मुघल दरबाराच्या वकील पदावर नियुक्त केले. बादशहा आणि शहजादे यांच्यानंतर मुघल दरबारात वकील हे पद सर्वोच्च मानले जात होते. पुढे शाहजहाँने आपला पिता जहाँगीर याच्या विरोधात केलेल्या उठावात रहीमदासांनी शाहजहाँला पाठिंबा दिला होता. अखेर जहाँगीरसमोर क्षमायाचना केल्यानंतर त्यांना खान-ए-खानन ही उपाधी पुन्हा देण्यात आली. इ.स.१६२७ मध्ये वयाच्या सत्तराव्या वर्षी रहीमदासांचे निधन झाले.रहीमदासांना आयुष्यभर हिंदू संस्कृती, रामायण-महाभारत, महाकाव्ये, पुराणे याविषयी नितांत आकर्षण आणि प्रेम राहिले. त्यात अकबर आणि त्याच्या दरबारातील धर्मनिरपेक्ष वातावरण यामुळे धर्मा-धर्मातील सीमा ओलांडून रहीमदास श्रीकृष्ण भक्तीकडे आकर्षित होत गेले. अकबराच्या धर्मनिरपेक्ष दृष्टिकोनामुळे त्यांच्या कृष्णभक्तीला विरोध करण्याचे धैर्य मुस्लिम धर्ममार्तंडांना झाले नाही. हिंदू धर्मानेही त्यांच्या कृष्णभक्तीचा व समतामूलक दृष्टिकोनाचा सन्मान राखला. त्यांचा उल्लेख रहीमदास अथवा संत रहीम असा केला जाऊ लागला. त्यांच्या काव्यप्रतिभेमुळे सूरदास आणि गोस्वामी तुलसीदास यांच्या पंक्तीत त्यांची गणना होऊ लागली. .सजीवांच्या उत्क्रांतीच्या स्पर्धेत कोणते जीव दीर्घकाळ टिकतात? त्याची कारणे काय? शास्त्रज्ञ याचे विश्लेषण करताना सांगतात.. .रहीमदासांचा ज्योतिषशास्त्राचा अभ्यास त्यांच्या कौतुकम आणि द्वाविष्ट योगावली ह्या ग्रंथांतून प्रकट झाला आहे. यापेक्षा त्यांचे साहित्यिक योगदान खूप मोठे आणि मौलिक आहे. त्यांचे काव्य म्हणजे नीती, भक्ती-प्रेम आणि शृंगार यांचा अनोखा मिलाफ म्हणता येतो. त्यांनी ब्रज भाषा, पूर्व अवधी आणि खडी बोली अशा हिंदी भाषेच्या बोलींना स्वतःच्या काव्यानुभव प्रकटीकरणाचे माध्यम केले. त्यातही प्रामुख्याने ब्रज बोली त्यांची काव्यभाषा होती. सखोल अर्थाला अत्यंत सहज-सुगम-सरल शैलीत व्यक्त करणे हा रहीमदासांचा सर्वात मोठा विशेष सांगता येतो. हिंदी छंदशास्त्रात रहीमदासांनी ‘बरवै’ छंदाची भर घातली. बरवै नायिका भेद हा त्यांचा अवधी बोलीतील नायिका भेदावरील सर्वोत्तम ग्रंथ मानला जातो. मायाशंकर याज्ञिक यांनी काशीराज पुस्तकालय आणि कृष्णबिहारी मिश्र पुस्तकालय यांच्यातील हस्तलिखितांच्या प्रतींच्या आधारावर या ग्रंथाचे आधुनिक काळात संपादन केले आहे. त्यांच्या बरैव छंदाच्या प्रभावातून गोस्वामी तुलसीदासांनी बरवै रामायण लिहिण्याची प्रेरणा घेतली. श्रीकृष्ण आणि गंगेविषयी त्यांचे सखोल भक्तिभावाचे प्रकटीकरण करणारे काव्य हा त्यांच्यावर झालेला भक्ती आंदोलनाचा प्रभाव आणि संस्कार मानला जातो.रहीमदासांनी लिहिलेल्या खेट कौतुक जातकम् नावाच्या ज्योतिषविषयक ग्रंथावर संस्कृत, फारसी आणि हिंदी भाषांचा प्रभाव पाहायला मिळतो. वाकेआत बाबरी या बाबराच्या आत्मचरित्राचा त्यांनी तुर्कीमधून फारसीत अनुवाद केलेला आहे. त्यांच्या दरबारी वातावरणाला अनुकूल श्रृंगारपूर्ण काव्यरचनांचा प्रभाव बिहारी लाल आणि मतिराम या त्यांच्या समकालीन कवींच्या शैलीवरदेखील पडलेला दिसतो. रहीमदासांनी दोहा, सोरठा, कवित्त, सवैया, मालिनी इत्यादी छंदांचाही अत्यंत प्रभावी उपयोग आपल्या काव्यात केला आहे. ‘रहिमन’ अशी स्वतःची नाममुद्रा वापरणाऱ्या रहीमदासांचे मूळप्रतींत उपलब्ध झालेले साहित्य व काव्य आधुनिक काळात प्रकाशित करण्यात आले आहे. यात रहीम रत्नावली (संपा. मायाशंकर याज्ञिक, १९२८), रहीम विलास (संपा. ब्रजरत्नदास, १९४८), रहिमन विनोद (हिंदी साहित्य संम्मेलन), रहीम कवितावली (संपा. सुरेन्द्रनाथ तिवारी), रहीम (संपा. रामनरेश त्रिपाठी), रहिमन चंद्रिका (संपा. रामनाथ सुमन), रहिमन शतक (संपा. लाला भगवानदीन) इत्यादी ग्रंथांचा समावेश आहे. रहीम सतसई, श्रृंगार सतसई, मदनाष्टक, रास पंचाध्यायी इत्यादी ग्रंथही रहीमदासांचे म्हणून सांगितले जातात. सगळ्यात महत्त्वाचे म्हणजे आज उपलब्ध असलेले रहीमदासांचे सुमारे ३०० दोहे हिंदी साहित्याचा अमूल्य ठेवा मानले जातात.एखादा संतकवी समाजमानसात किती लोकप्रिय होऊ शकतो, याची प्रचिती पंजाबात रहीमदासांच्या नावाने असलेल्या ‘खानखाना’ नावाच्या गावावरून येते. रहीमदासांच्या खान-ए-खानन उपाधीवरून नाव मिळालेले हे गाव आजच्या पंजाबातील शहीद भगतसिंह नगर जिल्ह्यामध्ये आहे. हिंदी काव्यशास्त्राचे जनक व कवी केशवदास, आसकरन, मंडन, नरहरी आणि गंग यासारख्या कवींनी रहीमदासांच्या काव्याची प्रशंसा केलेली आहे. हजरजबाबी आणि संगीताचे मर्मज्ञ म्हणूनही रहीमदासांची ख्याती होती. अकबराच्या दरबारातील कवी गंग याच्या दोन छंदांवर लुब्ध झालेल्या रहीमदासांनी त्याला ३६ लाख रुपये बक्षीस म्हणून दिले होते, असे सांगितले जाते.भक्ती आंदोलनाशी थेट संबंध नसलेले; परंतु आपल्या काव्यातून आदर्श मानवी जीवनाचे, विचारांचे आणि आचारांचे पुरस्कार करणारे रहीमदास भक्ती आंदोलनातील प्रबोधनाचा गाभा मजबूत करणारे कवी ठरतात. माणूस दुःखात अथवा जीवनाच्या वाईट काळात परमेश्वराचे ‘सुमिरन’ म्हणजेच स्मरण करतो. स्वतः दुःखात वा संकटात असताना त्याला चांगले विचार आणि आचार आठवतात; इतरांकडूनदेखील तो चांगल्या आचार-विचारांची अपेक्षा ठेवतो, मात्र सुखात असताना त्याने इतरांबद्दल चांगले विचार आणि आचार ठेवल्यास त्याला दुःख अथवा संकटांना सामोरे जावेच लागणार नाही. याचाच अर्थ सगळाच समाज असा सुधारला तर मानवी जीवनात दुःख वा आपत्ती यांना स्थान राहणार नाही. स्वकेंद्री माणसांना समाजकेंद्री होण्यासाठी मार्गदर्शन करणारे लोकशिक्षक रहीमदास यांचे प्रबोधन यामुळेच उत्तर भारतीय भक्ती आंदोलनाचा पाया भक्कम करण्यासाठी उपयुक्त ठरते.दुःख में सुमिरन सब करे, सुख में करे न कोय।जो सुख में सुमिरन करे, तो दुःख काहे होय ।।--------------------.Succession Certificate म्हणजे काय? ते कोण देते? कोणत्या परिस्थितीत या सर्टिफिकेटची गरज लागते? जाणून घ्या .ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

अकबराच्या दरबारातील नवरत्नांपैकी एक असलेले संतकवी कोणते? ज्यांचे हिंदीसोबतच संस्कृत भाषेवरही होते प्रभुत्व

डॉ. राहुल हांडे

Related Stories