Malaria Vaccine : लशीच्या शोधाचा विजयोत्सव

योगिराज प्रभुणे सीमोल्लंघन म्हणजे सीमा विस्तारणे. विविध आव्हानांच्या, ध्येयाच्या आणि नव्याचा शोध घेण्याच्या सीमा ओलांडण्याचा हा संकल्प. हिवतापावरील (मलेरिया) लशीचा शोध हे असेच ऐतिहासिक सीमोल्लंघन ठरले. वैद्यकीय विज्ञानाची सीमारेषा ओलांडून हिवतापावरील शोधलेल्या लशीला सीमोल्लंघनाचे एक प्रतीक मानता येईल... .“अवघ्या चार दिवसांपूर्वी सहा वर्षांचा केतन मनमुराद खेळत होता. फुटबॉल खेळण्याचं वेड त्यानं नव्यानंच डोक्यात घेतलं होतं. मैदानात, घरात, रस्त्याने चालताना मिळेल त्या वस्तूचा तो फुटबॉल करायचा. मात्र, गेल्या दोन दिवसांपासून पोर पार कोमेजलंय. शांतपणे हॉस्पिटलच्या बेडवर पडून आहे. डॉक्टरांनी सांगितलंय त्याला हिवताप झालाय. पुढचे चार-पाच दिवस महत्त्वाचे आहेत. तोपर्यंत पोराच्या जिवाला धोका आहे म्हणतात...” अडखळत्या शब्दांमध्ये हे सारे सांगताना केतनचे वडील अक्षरशः ढसाढसा रडू लागले. त्यांच्या डोळ्यातून घळाघळा वाहणारे पाणी थांबता थांबत नव्हते...कीटकरोग तज्ज्ञ डॉ. जितेंद्र कदम यांना विचाराल तर ते, “हिवतापामुळे कित्येक आई-वडिलांचा जीव आपल्या मुला-मुलीसाठी अशा प्रकारे टांगणीला लागतो. हे काही आज अचानक घडले नाही. दशकानुदशके घडत आहे. पण, आता डासांची पैदास वाढल्याने त्याचे प्रमाण बेसुमार वेगाने वाढले आहे,” असे निरीक्षण नोंदवतात.“हिवताप रोखण्यासाठी डास निर्मूलनाला पर्याय नाही. पण सध्या निर्मूलन तर दूरच डासोत्पत्तीही रोखता येत नाही. बांधकामांसाठी खणले जाणारे खड्डे, टायर, फुटक्या बाटल्या यात जमा झालेल्या पावसाच्या स्वच्छ पाण्यात डासांची पैदास होतच राहाते. त्यामुळे डास नियंत्रणाबरोबरच हिवताप रोखण्यासाठी लस आवश्यक होती. भारतासह जगाच्या बहुतांश देशातील कुटुंबे पिढ्यानपिढ्या हिवताप या महाभयंकर रोगाशी लढत असतात. या रोगाशी लढताना पराभव म्हणजे मृत्यू, हे समीकरण ठरलेलं. डासांमुळे होणारा हा मानवी संहार रोखण्यासाठी संपूर्ण जगाचे लक्ष हिवतापाच्या लशीकडे लागले होते. ऑक्सफर्डने R21/Matrix-M या रूपाने ही लस उपलब्ध केली. R21 मलेरिया लस ही प्लाझ्मोडियम फाल्सीपेरममुळे होणाऱ्या मलेरियाच्या प्रतिबंधासाठी आहे. आफ्रिकेतील गरीब देशांपैकी सर्वांत गरीब देशांमध्ये हा रोग अधिक प्रमाणात आढळतो. ही लस मानवासाठी आशेचा किरण ठरली,” असेही त्यांनी स्पष्ट केले. .लशीच्या शोधासाठीहिवतापावरील लशीच्या शोधाची कहाणी ही विज्ञानातील चिकाटी, आणि मानवतेच्या सेवेसाठी केलेल्या अथक प्रयत्नांची आणखी एक प्रेरणादायक गाथा आहे. ही कहाणी सुरू होते १९व्या शतकाच्या उत्तरार्धात. फ्रेंच संशोधक डॉ. चार्ल्स लॅव्हरन यांनी प्लाझ्मोडियम (Plasmodium) या मलेरियाच्या जंतूंचा शोध लावला. पण, रोग पसरविणाऱ्या या जंतूंचा शरीरातला प्रसार रोखणारी लस शोधण्यात सातत्याने शास्त्रज्ञांना अपयश येत होते. त्याचे मुख्य कारण म्हणजे, या जंतूंचे गूढ जीवनचक्र. मानवी संहार करणारा प्लाझ्मोडियम फाल्सीपेरम हा जंतू अनॉफिलिस (Anopheles) या मादी डासांमुळे शरीरात प्रवेश करतो. त्यानंतर तो कुठे जातो, त्याचा प्रसार कसा होतो, शरीराचे संरक्षण करणाऱ्या पांढऱ्या पेशींना तो कशा पद्धतीने चकवा देतो याचा बारकाईने अभ्यास करण्यात आला. त्यातून असे पुढे आले, की शरीरात गेलेला हा विषाणू रक्तप्रवाहात जातो. तेथून तो यकृताच्या दिशेने धाव घेतो. दोन-चार दिवसांमध्ये तो तेथे आपले बस्तान बसवतो. यकृतात हा जंतू वेगाने वाढतो, आणि पुन्हा यकृताच्या बाहेर येऊन रक्तातील लाल पेशींवर हल्ला करतो. शरीरात जंतूंची संख्या वाढलेली असते. त्यावेळी रुग्णाला हिवतापाची लक्षणे दिसायला लागतात. मग अगदी दोन-चार दिवसांपूर्वीपर्यंत फुटबॉल खेळणारा मुलगा अचानक थंडी वाजून तापाने फणफणतो. त्याला अशक्तपणा येतो. वेळेत अचूक निदान न झाल्यास आणि प्रभावी उपचार न मिळाल्यास रुग्ण दगावण्याचीही शक्यता असते. हा धोका पाच ते सहा वर्षांपर्यंतच्या मुलांमध्ये सर्वाधिक असतो. या सगळ्या पार्श्वभूमीवर जगभरातील हिवतापाच्या रुग्णाचे प्राण वाचविण्यासाठी शास्त्रज्ञ वर्षानुवर्षं रात्रंदिवस प्रयत्न करत होते.आव्हान काय होते?“जगात हिवतापामुळे दर मिनिटाला एक लहान मूल गतप्राण होते. हे कोणत्याही संवेदनशील मनाला अत्यंत वेदना देणारे वास्तव बदलण्याची गरज होती. त्यासाठी लस हाच एकमेव उपाय होता. पण, हिवताप पसरविणाऱ्या प्लाझ्मोडियम जंतूंना नियंत्रित करता येत नव्हते. कांजिण्या, पोलिओ, मेंदूज्वर या असाध्य रोगांवर मानवाने नियंत्रण मिळविले आहे. पण हिवतापाबद्दल ते अद्याप शक्य झाले नव्हते, कारण प्लाझ्मोडियम जंतूंची संरचना गुंतागुंतीची आणि जटिल होती. त्यातील प्रथिनांचे विश्लेषण क्लिष्ट होते. मानवी शरीरात प्रवेश केल्यानंतर या प्रथिनांच्या मदतीने जंतू यकृतात प्रवेश करतो. यकृतात प्रवेश होण्यापूर्वीच या जंतूंना ओळखून त्यांना नष्ट करण्याची यंत्रणा शरीरात निर्माण होईल, अशी लस विकसित करणे हे यातील आव्हान होते,” असे हिवतापावरील लस उत्पादन करणाऱ्या पुण्यातील सिरम इन्स्टिट्यूट ऑफ इंडियाचे कार्यकारी संचालक डॉ.उमेश शाळिग्राम यांनी साप्ताहिक सकाळशी बोलताना सांगितले.चार वर्षांपूर्वी जगभरात उत्पात माजवणाऱ्या कोरोनाकाळात तारणहार म्हणून घराघरांत पोहोचलेले एक नाव म्हणजे सिरम इन्स्टिट्यूट ऑफ इंडिया. सिरमने त्याकाळात युद्धपातळीवर प्रयत्न करून कोरोना प्रतिबंधक लशीचे उत्पादन केले आणि त्यातून कोरोना रोखण्यात यश आले. त्यापाठोपाठ आता हिवताप नियंत्रणात सिरम इन्स्टिट्यूट ऑफ इंडियाने योगदान दिले आहे. .सिरम इन्स्टिट्यूट ऑफ इंडिया, ऑक्सफर्ड युनिव्हर्सिटी आणि नोव्हावॅक्स यांनी एकत्र येऊन हिवतापाची R21/Matrix-M ही लस विकसित केली आहे. जागतिक आरोग्य संघटनेनेदेखील या हिवतापाच्या लशीला हिरवा कंदील दाखवला. त्यामुळे परिणामकारकता आणि सुरक्षितता या दोन्ही निकषांवर ही लस उत्तीर्ण झाली. या लस निर्मितीतून लाखोजणांचे प्राण दरवर्षी वाचणार आहेत.- डॉ. उमेश शाळिग्राम, कार्यकारी संचालक, सिरम इन्स्टिट्यूट ऑफ इंडिया..लस कशी तयार झाली?“ब्रिटनमधील ऑक्सफर्ड युनिव्हर्सिटीमध्ये मलेरिया चॅलेंज ट्रायल सुरू होत्या. त्यातून मिळालेली माहिती लशीच्या दृष्टीने आशेचा एक किरण होती. याच माहितीच्या आधारावर लाखोंचे प्राण वाचविणाऱ्या या लशीचे उत्पादन करण्याची तयारी सिरमने दाखविली. नंतरच्या जवळपास दोन वर्षांमध्ये R21 ही लस मोठ्या प्रमाणात उत्पादन करण्याची विश्वासार्ह पद्धत विकसित करण्यात आली. त्याला सिरम इन्स्टिट्यूट ऑफ इंडियाचे मुख्य कार्यकारी अधिकारी आदर पूनावाला यांनी पूर्ण प्रोत्साहन दिले. सिरमने यासाठी मोठी गुंतवणूक केली. ही लशीची फक्त एक व्हायल (Vial) नाही, तर त्यात एक आयुष्य आहे. त्यामुळे अत्यंत कमी खर्चात जगभरात ही लस उपलब्ध करून देण्यात आली आहे,” असेही डॉ. शाळिग्राम सांगतात.हिवतापाची लस तयार करण्यात सर्कमस्पोरोझोइट प्रोटिन (सीएसपी) हे सर्वात महत्त्वाचे ठरले. ‘सीएसपी’वर आधारित लस तयार केल्याने शरीरात प्रवेश झालेल्या हिवतापाच्या जंतूंचा सुगावा लागतो. त्यामुळे शरीरातील रोगप्रतिकार यंत्रणा सक्रिय होते. यात अँज्युवंटचा वापर केल्याने लशीची कार्यक्षमता वाढविण्यात यश मिळाले. प्राण्यांवर आणि त्यानंतर मानवावर यशस्वी चाचण्या झाल्यानंतर जागतिक आरोग्य संघटनेने लशीला मान्यता दिली, असेही डॉ. शाळिग्राम यांनी स्पष्ट केले.हिवतापावरील लशीचा वापर जसा वाढत जाईल तसा या आजाराचा प्रसार रोखण्यास मदत होईल आणि जागतिक स्तरावर या आजारावर नियंत्रण ठेवता येईल. ही लस विशेषतः बालकांमध्ये आणि हिवतापप्रवण भागांमध्ये वापरली जाईल व त्यामुळे मृत्युदरात मोठी घट होण्याची अपेक्षा आहे.लशीची गरज का होती?दरवर्षी लाखो बालके हिवतापामुळे मृत्युमुखी पडतात. हिवतापग्रस्त बालकांना ह्या लशीमुळे मोठा दिलासा मिळाला आहे.डासांचा उद्रेक वाढल्यामुळे डेंग्यू, चिकनगुनिया, हिवताप, झिका अशा कीटकजन्य रोगांचे प्रमाण वाढत आहे. विशेषतः शहरीभागात हे प्रमाण सर्वाधिक आहे.आर्थिक नुकसान : हिवतापाचा परिणाम केवळ आरोग्यावरच नव्हे, तर देशाच्या आर्थिक विकासावरही होतो. लस उपलब्ध झाल्यामुळे हिवतापाच्या उपचारासाठी होणारा खर्चात बचत होईल.--------------------.सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

Malaria Vaccine : लशीच्या शोधाचा विजयोत्सव

Related Stories