Kolhapur Town Hall: वारसा जपणारे ‘टाऊन हॉल म्युझियम’

डॉ. योगेश प्रभुदेसाईकोल्हापूरच्या प्राचीन परंपरेची व्याप्ती मांडणारे वस्तुसंग्रहालय म्हणजे ‘टाऊन हॉल म्युझियम’ होय. एका घरामध्ये सुरू झालेल्या संग्रहालयाचा विस्तार होत गेला. कोल्हापूरचे ऐतिहासिक वैविध्य जपणारी इमारत स्वतःच एक उत्कृष्ट ऐतिहासिक वास्तुनमुना म्हणून गणली गेली आहे..संग्रहालय म्हणजे सांस्कृतिक गतकाळात डोकावून पाहण्याचे एक भव्य दालन! प्रागैतिहासिक काळापासून ते आधुनिक इतिहासापर्यंतचा मानवी प्रवास, भौतिक, सांस्कृतिक, राजकीय व धार्मिक परिस्थितींमधील स्थित्यंतरे यांचा आढावा आपल्याला संग्रहालयामधील मूक साक्षीदार देत असतात.कोल्हापुरात संग्रहालय स्थापन करण्याच्या संकल्पनेने जन्म घेतला तो १९४६मध्ये आणि त्याला कारणीभूत ठरले ते ब्रह्मपुरी येथील पुरातत्त्वीय उत्खनन. राजाराम महाविद्यालयाचे प्रा. के.जी. कुंदणगार, डेक्कन कॉलेजचे ज्येष्ठ पुरातत्त्वज्ञ ह.धी. सांकलिया आणि मो.गं. दीक्षित यांच्या परिश्रमातून कोल्हापूरचे प्राचीन वैभव प्रकाशात आले. तेवढेच नाही, तर उत्खननामध्ये सापडलेल्या ‘ग्रीक समुद्रदेवता पोसायडॉन’च्या मूर्तीमुळे कोल्हापूरचे नाव राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावर पोहोचले.उत्खननात सापडलेल्या सातवाहनकालीन आणि इतर अवशेषांचे जतन करण्याच्या गरजेतून प्रथमतः शुक्रवार पेठेतील जैन मठ व कालांतराने राजारामपुरीमध्ये संकपाळ यांच्या घरी काही काळ संग्रहालय सुरू झाले; परंतु पुरावशेषांच्या संख्येत भविष्यात होणाऱ्या वाढीचा अंदाज घेत सध्याच्या टाऊन हॉलच्या जागी म्युझियम थाटण्यात आले. टाऊन हॉलची इमारत अतिशय देखणी आणि निओगॉथिक स्थापत्याचा एक उत्तम नमुना आहे. १८७२-७६ या कालखंडात कोल्हापूरचे छत्रपती शिवाजी महाराज अल्पवयीन असताना मेजर सी. मांट या रॉयल ब्रिटिश स्थापत्यविशारदाने ही सुंदर इमारत बांधली. कोल्हापूरचे ऐतिहासिक वैविध्य जपताना आज टाऊन हॉलची इमारत एक उत्कृष्ट ऐतिहासिक वास्तुनमुना म्हणून गणली गेली आहे.म्युझिममध्ये सुरुवातीला म्हणजेच १९४९ ते १९५३ या कालखंडात फक्त ब्रह्मपुरी येथील पुरावशेषच प्रदर्शित करण्यात आले होते. कालांतराने स्थानिक कलाकारांच्या मागणीपोटी इथे कलादालन सुरू करण्यात आले. जशी पुरावशेषांची आणि कलाकृतींची भर पडत गेली, तसे फेब्रुवारी १९६८पासून टाऊन हॉलमधील सर्व प्रदर्शित नमुन्यांचे सात भागांत वर्गीकरण करण्यात आले ते असे - व्यक्तिचित्रे, निसर्गचित्रे, पुरातत्त्व, शिल्प, धातूच्या वस्तू, शस्त्रास्त्रे आणि संकीर्ण.हे भाग आजही अस्तित्वात आहेत. वास्तूमध्ये प्रवेश करताक्षणीच दोन सुंदर परदेशी बनावटीच्या ऐतिहासिक तोफा दुतर्फा आढळतात. आत प्रवेश केल्यावर प्रदर्शित वस्तू पाहताना प्रथम डावीकडे लागतो तो शिल्प विभाग. येथील शिल्पे पाहत प्रवेश करायचा तो शस्त्रास्त्रे विभागात. तेथून बाहेर पडून पुन्हा उर्वरित शिल्पे पाहत शिरायचे ते धातूंच्या वस्तू असलेल्या दालनात. .पुढे मुख्य हॉलमध्ये आल्यावर मध्यभागी पुरातत्त्व विभाग आणि बाजूने संकीर्ण विभाग असे वर्गीकरण केले आहे. त्यामधील वस्तूंचे रसग्रहण करत पुन्हा उजवीकडे शिल्प विभागात जायचे. शिल्पे पाहतच अनुक्रमे निसर्गचित्रे आणि व्यक्तिचित्रे विभागात जायचे. कलाकृतींचे रसग्रहण करत उर्वरित शिल्पे पाहता पुन्हा मुख्य दरवाजातून बाहेर यायचे.म्युझियमची वेळ सकाळी साडेदहा ते दुपारी एक आणि दुपारी दीड ते संध्याकाळी साडेपाचपर्यंत असते. सोमवार हा सुट्टीचा दिवस. म्युझियममध्ये फोटो काढण्यास परवानगी नाही.आवर्जून काय पाहाल?म्युझियमच्या परिसरातील सतीशिळा आणि वीरशिळा ः म्युझियमबाहेर उत्तरेला ठेवलेली वीरशिळा विशेष आहे. या वीरशिळेवर अतिशय सुंदर कोरीव काम आढळते. वीरयोद्ध्याला आलेले मरण आणि त्याचा शिवलोकी प्रवेश उत्तमरित्या कोरलेले पाहायला मिळते. पूर्वी ही वीरशिळा प्रवेशद्वाराबाहेर होती.रायबाग येथून आणलेली विष्णुमूर्ती ः प्रवेश केल्यावर डावीकडील शिल्प विभागात कर्नाटकातील रायबाग येथून आणलेली विष्णुमूर्ती दिसते. सगळ्यात शेवटी भिंतीकडे ही मूर्ती ठेवलेली आहे. अतिशय उत्तम असे कोरीव काम असलेली ही मूर्ती विष्णूच्या चोवीस अवतारांपैकी ‘केशव’या अवताराची आहे. त्याच्या प्रभावळीत असलेले लहानगे दशावतार नक्कीच पाहावेत!शस्त्रास्त्र विभाग ः नक्षीदार पितळी तोफ, गुर्ज आणि माडू ही शस्त्रे, कासवाच्या पाठीपासून तयार केलेली ढाल, अवजड लोखंडी चिलखत, मराठाकालीन तलवारी, परदेशी बनावटीच्या ऐतिहासिक बंदुका पाहण्यासारख्या आहेत.धातूवस्तू विभाग ः शिलाहारांचा गरुडध्वज, महालक्ष्मीच्या मूर्ती, शिलाहार, गंडरादित्याचा ताम्रपट आवर्जून पाहावा असाच. तसेच संगीतसूर्य केशवराव भोसले नाट्यगृह (पूर्वीचे पॅलेस थिएटर) बांधत असताना सापडलेल्या काही दैनंदिन जीवनातील वस्तूदेखील तिथे ठेवलेल्या आहेत.पुरातत्त्व विभाग ः ब्रह्मपुरी उत्खननाची छायाचित्रे, ग्रीक देवता पोसायडॉनची मूर्ती, रोमन बनावटीच्या वस्तू आणि त्यांचे अवशेष (जार हँडल, खेळण्यातील छकडे, जारची बुचे -कॉर्क), सातवाहनकाळातील दागिन्यांत वापरले गेलेले रंगीत मणी, बहमनी काळातील काचेच्या बांगड्यांचे तुकडे, हत्तीवर स्वार होऊन बाहेर निघालेल्या श्रेष्ठीच्या कुटुंबाची प्रतिकृती, खापर तुकडे, मातीच्या लहानग्या मूर्ती; विशेषतः सातवाहनकालीन मातृका मूर्ती आवर्जून पाहावी..ज्येष्ठ चित्रकार गणपतराव वडणगेकरांनी रंगविलेले पंचगंगा घाट आणि ब्रह्मपुरी टेकडीचे चित्रही प्रशंसनीय आहे.संकीर्ण विभाग ः एकसंध दगडी साखळी, महालक्ष्मी मंदिरातील पोर्तुगीज बनावटीची घंटा, मातीची मुखवाद्ये, ज्येष्ठ शिल्पकार गणपतराव म्हात्रे यांनी घडविलेली ब्रिटिश राजघराण्यातील व्यक्तींची शिल्पे, छताकडील बाजूला असणारी करवीर राजघराण्यातील व्यक्तिचित्रे.शिल्प विभागातील (उजवीकडील, पहिल्या शिल्पविभागाच्या समोरील) वादनप्रिया शृंगारनायिकांची आणि मदनाची सुंदर शिल्पे : शिल्पांचा हा संच घराचा पाया खणताना मिळाला होता. मृदंग, टाळ, वेणू अशी वाद्ये वाजवणाऱ्या, वाद्यांवर नृत्याचा ताल धरणाऱ्या वादनप्रिया शृंगारनायिकांची शिल्पे क्रमाने पाहिली असता, शिल्पाच्या घडणीमधील टप्पे दिसतात. मदनाचे शिल्प विशेषतः प्रेक्षणीय आहे. त्याच्या हातामध्ये उसाचे धनुष्य कोरलेले असून, त्याने पाच बाण धारण केलेले आहेत. कपिलतीर्थात मिळालेल्या शिवलिंगावर कोरलेले श्रीचक्र किंवा श्रीचक्रेश्वर, पन्हाळ्यावर मिळालेला जैन चौरीधर हे शिल्प दीर्घकाळ रसग्रहण करावे इतके सुंदर आहे. याच्या अंगावरील अलंकार बारकाईने निरीक्षण करण्याजोगे आहेत. दालनाच्या सर्वात शेवटी भिंतीकडे हा चौरीधर ठेवलेला आहे.निसर्गचित्र विभाग ः ज्येष्ठ चित्रकार आबालाल रहिमान यांनी चितारलेला पंचगंगेचा घाट तसेच घोड्याचे वास्तवदर्शी तैलचित्र चुकवू नये.व्यक्तिचित्र विभाग ः आबालाल रहिमान यांनी चितारलेले छत्रपती शिवाजी महाराजांनी घोड्यावर बसून केलेल्या शिकारीचे दृश्य, व्यक्तिचित्र, बाबा गजबर यांनी केलेले पंडित नेहरूंचे चित्रण, ज्येष्ठ चित्रकार बाबूराव पेंटर यांनी केलेली शिल्पे, त्यांनी चितारलेले पाणी भरून निघालेल्या युवतीचे लक्षणीय तैलचित्र आणि इतर रेखाचित्रे पाहावीतच.(डॉ. योगेश प्रभुदेसाई प्राचीन भारतीय इतिहास, संस्कृती आणि पुरातत्त्व अभ्यासक, संशोधक आहेत.)

Kolhapur Town Hall: वारसा जपणारे ‘टाऊन हॉल म्युझियम’

Related Stories