Baul Song : बंगालची व्याकूळ भक्तीगाथा; बाउल गाण्यांवर हिंदू, बौद्ध, सुफी अशा सगळ्या तत्त्वज्ञानाचा प्रभाव

नेहा लिमयेबाउल संगीताला मोठी परंपरा आहे. तेराव्या शतकात चैतन्य महाप्रभू हे फार मोठे बाउल गायक, रचनाकार होऊन गेले. भारतभर फिरून त्यांनी बाउल संगीताचा प्रसार केला. नंतरच्या कित्येक बाउल-पिढ्यांनी त्यांच्यापासून प्रेरणा घेतली. नंतरच्या काळात हा वारसा चालवला तो ललन फकीर यांनी. .माझ्या प्रेमा,प्रेमाच्या या खेळात तुला भेटण्याची माझी उत्कट इच्छा आहेपण ही तळमळ फक्त मला नाही, तुलाही असणारचकारण तुझ्या ओठांवर विलसणारे हसू आणि तुझ्या बासरीतले स्वरआपल्यातल्या प्रेमामुळेच तर जिवंत आहेतहेच तर देणे लागतो आपण एकमेकांचे, त्या उत्कट क्षणांचेआपण भेटलो नाही तर हा खेळ अपूर्ण राहील...क्रिएटिव्ह युनिटी या टागोरांच्या पुस्तकातल्या एका बाउल गाण्याच्या इंग्रजी अनुवादाचा हा मराठीतला स्वैर भावानुवाद. वरवर पाहता हे गाणं प्रियकर-प्रेयसी यांच्यातल्या उत्कट प्रेमाचं आणि विरहापायी असलेल्या तळमळीचं वाटेल. पण खरंतर त्यात खोल तत्त्वज्ञान, ईश्वराप्रतीचा प्रेमभाव, एकतत्त्वाची आस सांगितली आहे. बाउल संगीताची हीच खासियत आहे. ‘आता कोठे धावे मन। तुझे चरण देखलिया।।’ या संत तुकारामांच्या अभंगातही हाच भाव आहे. फरक इतकाच, की आपल्याकडे विठ्ठलाला ‘गे माये’, ‘माऊली’ संबोधून किंवा हरी, गोविंद, राम अशी नावे घेऊन संतमंडळी प्रेम, भक्ती व्यक्त करतात. परंतु बाउल परंपरेला मात्र धर्म, जात, परंपरा, लिंग किंवा तसल्या कुठल्याही वर्गवारीचं वावडं आहे. बंधुत्वाची आस घेऊन जगातल्या प्रत्येक साहित्य-संगीतातल्या सौंदर्याकडे बघणाऱ्या टागोरांसारख्या विश्वकवीला बाउल संगीताची भूल पडली नसती तरच नवल!.कोलकात्यात शांतिनिकेतनच्या आसपास, कधी कोलकात्यातल्या मुख्य रस्त्या-गल्ल्यांमधून बाउल संगीताचे स्वर ऐकू येतात. साध्या पांढऱ्या किंवा भगव्या वेषातले, लांबलचक दाढी राखलेले, केस अस्ताव्यस्त मोकळे सोडलेले, आपल्याच तंद्रीत गात जाणारे, चालताना मधेच थांबलेले, आकाशाकडे नजर लावून विनवत गाणारे बाउल फकीर दिसतात. आधी काहीच कल्पना नसेल तर ही कोण दुसऱ्याच ग्रहावरची माणसं आहेत असं बघणाऱ्याला, ऐकणाऱ्याला वाटू शकतं. पण बाउलपंथीय त्याची पर्वा करत नाहीत. त्यांचं नातं फक्त एकाच गोष्टीशी असतं- निराकार, निर्गुणाशी.बाउल या शब्दाचं मूळ संस्कृतमधल्या ‘वातुल’ (वेड, वेडाची परिसीमा) किंवा व्याकूळ शब्दामध्ये आहे असं काहीजण सांगतात. तर फारसी शब्द ‘Aul – ऑउल’पासून बाउल निर्माण झाला असंही सांगण्यात येतं. त्यामुळे बाउलपंथीयांचं वर्णन ‘अद्वैताची ओढ लागलेले आध्यात्मिक मार्गावरचे ध्येयवेडे’ असं काहीसं करता येईल. बाउल संगीताला लोकसंगीत म्हणावं की नाही याबद्दलही प्रवाद आहेत. एकीकडे लोकसंगीताप्रमाणे बाउल संगीतात माणूस, त्याचं रोजचं जगणं, पद्धती याचं वर्णन नसतं. त्याचा गाभा माणसाचं आणि ईश्वररूपी निरंजन अस्तित्त्वाचं नातं कसं असतं, असावं यात आहे. परंतु लोकसंगीतात भावगीत आणि भक्तिसंगीत दोन्ही गोष्टींचा समावेश होतो, त्या अर्थानं बाउल संगीतही लोकसंगीतात मोडतं, हा दुसरा मतप्रवाह दिसून येतो.बाउल संगीताचे साधक, अनुयायी म्हणजे प्रामुख्यानं पश्चिम बंगालमधल्या अनुसूचित जाती-जमातीतले लोक. अनेक वर्षं उच्चवर्णीयांच्या धार्मिक विधी-परंपरांतून वेगळी काढलेली ही साधी माणसं. इतर ठिकाणांप्रमाणेच इथलाही जातीयवाद. या जातीयवादानं त्यांनाही अस्पृश्य म्हणून वाळीत टाकलेलं. या दमनामुळे समाजापासून वंचित राहिलेली ही माणसं मग समाजानं घातलेली सगळीच बंधनं झुगारून देतात. तसंच झालं आणि बाउल संप्रदाय जन्माला आला. समाजापासून दूर, शक्यतो निर्जन, अज्ञात जागी वस्ती करायची. मग एका जागेवरून दुसऱ्या जागी भटकंती करत आपले आध्यात्मिक अनुभव, भावना यांना संगीताद्वारे शरण जात वाटचाल करायची, हेच त्यांचं जीवन..त्यातही दोन प्रकार दिसतात- काही साधक, गुरू कुटुंबाचा, सांसारिक सुखांचा त्याग करतात. तर, काहीजण आपल्या कुटुंबासमवेत निर्जन, शांत ठिकाणी जाऊन राहतात. बाउल पंथात सामील होण्यासाठी जशी श्रद्धा गरजेची असते, तसंच स्वतःला सतत तपासून बघणंही. ‘आतल्या आवाजाशी’ संवाद साधत राहणं हे त्याचं मर्म आहे. बाउल गाण्यांवर हिंदू, बौद्ध, सुफी अशा सगळ्या तत्त्वज्ञानाचा प्रभाव दिसतो. त्यामुळे बाउल गाण्यांमध्ये ईश्वरी शक्तीशी एकरूप होण्याची तृष्णा, अंतर्मनातला झगडा, त्यातून येणारा आर्त-व्याकूळ भाव याचं प्रतिबिंब जागोजागी पडलेलं दिसतं. मानवी देह आणि त्याच्या गरजांच्या पलीकडे जाणारी वाट चोखाळत, त्यातल्या अडचणींवर गुरूच्या आणि साधनेच्या साहाय्यानं मात करत शेवटी ब्रह्मानंदाच्या प्राप्तीसाठी देहभान विसरणं, ही त्यांच्या सुखाची अत्युच्च परमावधी असते.आपला देह आणि आत्मा म्हणजेच ईश्वर यांना जोडणारं साधन म्हणजे संगीत. संगीताला ईश्वरापर्यंत पोहोचण्याचं माध्यम करून गाण्यात थेट भाष्य न करता प्रतीकांचा वापर केलेला दिसतो. उदाहरणार्थ फूल, नीर (पाणी), मोनेर मानुस (आत्म्याचा सहचर), त्रिबेनी (त्रिवेणी, तीन नद्यांचा संगम), चंद्र, पद्म (कमळ) या निसर्गातल्या प्रतिमांचा वापर करून काव्य गुंफलं जातं. सुरुवातीला म्हटल्याप्रमाणे वरवर पाहता बाउल गाणं साधंच दिसतं, परंतु आत डोकावून बघितल्यास त्यात आध्यात्मिक, दैवी तहान, पृच्छा दिसेल. त्याचा खरा अर्थ ज्याला तशीच तहान लागलेली असेल त्यालाच समजेल. बाहेरच्या जगाशी असलेल्या तारा मोकळ्या करून फक्त ईश्वराशी तार जुळावी म्हणून की काय, बाउल संगीतात एकतारी, कधीकधी दो-तारा (किंवा सरींदा) ही स्वरवाद्ये वापरतात. जोडीला डुग्गी (छोटा ड्रम किंवा तबला-डग्गा जोडीतल्या डग्ग्यासारखं दिसणारं) तालवाद्यही असतं. खांद्यावर झोला (झोळी) लटकवून बाउल फकीर भिक्षा मागतानाही दिसतात, पण त्यात ‘जगायला अन्न लागतं म्हणून खायचं’ इतकी निरिच्छ वृत्ती असते.बाउल संगीताला मोठी परंपरा आहे. तेराव्या शतकात चैतन्य महाप्रभू हे फार मोठे बाउल गायक, रचनाकार होऊन गेले. भारतभर फिरून त्यांनी बाउल संगीताचा प्रसार केला. नंतरच्या कित्येक बाउल-पिढ्यांनी त्यांच्यापासून प्रेरणा घेतली. .नंतरच्या काळात हा वारसा चालवला तो ललन फकीर यांनी. त्यांनी पाच हजारांहून अधिक गाणी लिहिली. त्यांची गाणी दैवी प्रेमाभोवती गुंफलेली असली, तरी त्यातली अभिव्यक्ती अतिशय साधी, रोजच्या जगण्यातलीच. त्यामुळे धर्म, जात यांच्या मर्यादा ओलांडून बाउल संगीताला लोकप्रियता मिळाली. संत कबीर जसे धर्म-जातीपलीकडे जाऊन माणसाच्या गुणाला महत्त्व देतात, तसेच ललन धर्मापेक्षा प्रकृती (निसर्ग), मनाची साधना याला महत्त्व देतात.आत्ताच्या काळात पार्वती बाउल यांची लोकप्रियता जगाच्या कानाकोपऱ्यांत पसरली आहे. बाउल परंपरेची जोपासना, निर्मिती यासाठी २०१९ सालचा संगीत नाटक अकादमी पुरस्कार देऊन भारत सरकारने त्यांचा गौरव केला आहे. राधा किंवा मीराबाई यांना आपण बघितलेले नाही. परंतु पार्वती यांना बघताना राधेचा समर्पणभाव आणि मीरेचा निष्काम भक्तिभाव काय असेल याची किंचितशी का होईना, कल्पना येते. यूट्यूबवर त्यांचे व्हिडिओ उपलब्ध आहेत, ते बघितले की ही साधना किती खडतर आहे हे जाणवतं. सध्या त्या पश्चिम बंगाल तसंच केरळमध्ये बाउल संगीताचं प्रशिक्षण देणाऱ्या संस्था चालवतात.मध्यंतरी लोप पावत चाललेल्या बाउल संगीताला उभारी देणारे बरेच कलावंत आज जगभर लौकिक कमावत आहेत. बाउल संगीत केंद्रस्थानी ठेवून त्यात लोकसंगीताचं अंग आणून ‘बाउल रॉक’ची निर्मिती झाली. त्यात कार्तिक दास बाउल यांचं नाव आघाडीवर आहे. बोलपूरच्या रीना दास बाउल यांनी स्वीडन, फ्रान्स, पोर्तुगालमधल्या अनेक म्युझिक फेस्टिवलमध्ये बाउल कला सादर केली. ती इतकी लोकप्रिय झाली, की ग्रॅमी पुरस्कारप्राप्त फिडलर कॅसी ड्रेसन यांनी त्यांच्याबरोबर अल्बमही काढला. ललन फकिरांच्या बाउल संगीतावर आधारित त्याचं नवं रुपडं ‘ललन बँड’ सध्या तरुणाईला आकर्षित करत आहे. यात बंगाली रॉक, लोकसंगीत आणि पाश्चात्त्य संगीताचं फ्युजन बघायला मिळतं.शेवटी पंथ, संप्रदाय कुठलाही असो, सगळीकडे एक समान सूत्र आढळतं. परमेश्वर बाहेर नाही, तुमच्या आतच वसलेला आहे, त्याचा शोध घ्या, बाहेरच्या बेगडी जगात तो सापडणार नाही - हेच ते सूत्र. बाउलचा प्रभाव असलेल्या एका रचनेत टागोर म्हणतात तसं -आमार प्राणेर मानुष अच्छे प्राणे, ताई हेरे ताए शोकोल खॉनेमाझ्या हृदयाचा स्वामी माझ्या आतच आहे, मी जिथे कुठे शोधू पाहतो, तिथे तिथे तोच आहे...(लेखिका व्यवसायाने कंपनी सेक्रेटरी असून संगीत-साहित्य हे त्यांच्या आवडीचे विषय आहेत.)-----------------------------------------------------.New House Buying: नवीन सदनिका खरेदी करताना काय काळजी घ्याल? वाचा सविस्तर.ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

Baul Song : बंगालची व्याकूळ भक्तीगाथा; बाउल गाण्यांवर हिंदू, बौद्ध, सुफी अशा सगळ्या तत्त्वज्ञानाचा प्रभाव

Related Stories