विश्‍वाचे आर्त : मानवयुगाची सुरुवात

डॉ. सदानंद मोरे औद्योगिक क्रांतीपासून माणसाच्या इतिहासातील निसर्गयुग संपुष्टात येऊन मानवयुगाची सुरुवात झाली.मानवाच्या इतिहासाच्या अभ्यासकाला मानवाच्या भवितव्यासंबंधी काही एक अंदाज करण्याचा मोह झाला नाही तरच आश्चर्य. अर्थात इतिहासलेखन हे बऱ्याच वेळा विशिष्ट देशाला किंवा राष्ट्राला अभ्यासाचा विषय किंवा ‘युनिट’ मानून केले जाते. .एकूण मानवजात हेच लेखनाचे युनिट मानून त्याचा इतिहास लिहिणे ही काही सोपी गोष्ट नाही, आणि तसे करतानाही राष्ट्र हे युनिट न मानता त्याच्या पलीकडे जाऊन लिहायचे म्हटले तरी कोणत्या तरी घटकांना उपविषय (Subunits) मानून लिहावे लागेल. उदाहरणार्थ, संस्कृती, धर्म, वर्ग इत्यादी. कारण शेवटी जगाच्या इतिहासातील मानवी कर्माचा व्यापक वेध घ्यायचा म्हटले, तरी मानवी कार्याच्या परस्पर क्रियाप्रक्रियांचा, आंतरक्रियांचा विचार केल्याशिवाय गत्यंतर नाही. शेवटी धर्म, संस्कृती, वर्ग यांच्या नावाखाली कृती करणारे कर्ते (Agents) माणसेच असतात. तथापि, इतिहासलेखन करताना त्याच्याकडे स्वतंत्र व्यक्ती म्हणून न पाहता कोणत्या ना कोणत्या समूहाचे प्रतिनिधी, कोणत्या ना कोणत्या हितसंबंधाचे रक्षक असे पाहिले, तर त्यांच्या कृतींचा अन्वयार्थ लावण्यात मदत होते.हा भेद गृहीत धरून उत्तरोत्तर अधिक व्याप्तीच्या समूहांना इतिहासलेखनाचे ‘युनिट’ मानून इतिहास लिहिताना वर्गांचा (मार्क्सवादी इतिहासकार), संस्कृतींचा (टॉयन्बी, हटिंग्टन) इतिहास लिहिणारे आढळतात. त्यांना आपण स्वतः निश्चित केलेले इतिहासाचे एकक हेच खरे एकक आहे, असे वाटत असते. अर्थात वर्गसंघर्षात किंवा संस्कृतिसंघर्षात अमुक एक वर्ग किंवा अमुक एक संस्कृती अंतिमतः सर्वश्रेष्ठ ठरून इतरांना त्याचा स्वीकार करावा लागेल, अशीही त्यांची भूमिका दिसते. पण याचा अर्थ असाच घ्यावा लागतो, की एका संस्कृतीच्या किंवा एक वर्गाच्या विजयानंतरचा इतिहास हा खऱ्या अर्थाने मानवजातीचा इतिहास होईल. इतिहास घडवण्यासाठी जो संघर्ष नावाचा घटक लागतो तोच उरला नाही हे तत्त्वतः शक्य म्हणावे लागते. ही शक्यता अगोदर मार्क्सने व्यक्त केली होती. मात्र वर्गसंघर्षात श्रमिक वर्गाचा विजय होऊन विश्वात त्याचेच राज्य नांदेल, हे त्याचे भाकीत इतिहासाने खोटे ठरवले आहे. दुसरीकडे सॅम्युअल हटिंग्टनने इतिहासातील मुख्य व निर्णायक संघर्ष संस्कृती-संस्कृतींमधील असून त्यात अंतिमतः पाश्चात्त्य भांडवली लोकशाही यशस्वी होईल, असा आशावाद व्यक्त केला. त्याचा अर्थ त्यानंतरचा इतिहास खरोखरच एकूण मानवजातीचा इतिहास असेल असाच होतो.या संदर्भात फ्रान्सिस फुकुयामाचा उल्लेख वेगळ्या प्रकारे करावा लागतो. त्याचे भाकीत मार्क्सच्या भाकिताच्या एकदम विरोधी आहे. भांडवलशाही आणि साम्यवाद या विचारप्रणालींच्या संघर्षात शेवटी भांडवलशाही (व्यक्तिवादी लोकशाहीसह) विजयी होईल, असे त्याचे मत प्रसिद्ध आहे. अर्थात मार्क्स आणि फुकुयामा यांच्यातील मुख्य भेद म्हणजे साम्यवादाच्या विजयाने भाकीत मार्क्सने भांडवलशाही भरात असताना केले होते. फुकुयामाचे भाकीत मार्क्सवादी विचारसरणीच्या देशांचे पतन होताना व्यक्त झाले.अर्थात फुकुयामाला भांडवली व्यवस्थेचा लय ही घटना मानवजातीच्या इतिहासाची सुरुवात वाटत नसून तो इतिहासाचा अंत वाटत होता, हेही ध्यानात घ्यायला हवे. त्यानंतर त्याच्या लक्षात आले, की विज्ञान-तंत्रज्ञानाचा विकास हा इतिहासाचा भाग मानायचा झाला तर या अर्थाने इतिहास घडण्याची प्रक्रिया सुरूच राहील.मग आता या इतिहासाला एकूण मानवजातीचा इतिहास म्हणायचे का, या प्रश्नाचे त्याचे उत्तर सरळ असण्याची शक्यता नाही. कारण यानंतर विज्ञान-तंत्रज्ञानाच्या अपरिमित विकासामुळे मानव हा ‘मानव’ न राहता मानवोत्तर (Post-human) होईल. आणि त्यातून अनेक गुंते उभे राहतील. त्या मानवाला ‘मानव’ म्हणावे का हाच प्रश्न फुकुयामाला महत्त्वाचा वाटतो.एकूण मानवजातीला एकत्र आणून इतिहासाचे निरूपण करण्याचा प्रयत्न युवाल नोआ हरारी याने केला असल्याने सर्वश्रुत आहे. त्याचे या संदर्भातील सेपियन –अ ब्रिफ हिस्टरी ऑफ ह्यूमनकाइंड हे पुस्तक प्रसिद्ध आहे. आज जी मानवजात पृथ्वी या ग्रहावर नांदते आहे, तिच्यासाठी ‘सेपियन’ -सुज्ञ हे विशेषण लावून तिच्या यापूर्वीच्या ऐतिहासिक टप्प्यावरील मानवाशी भेद दर्शविला जातो.आता म्हणजे सेपियन मानवानंतरच्या टप्प्याचा विचार करणे हरारीला आवश्यक वाटते. मात्र त्यासाठी तो पोस्टह्यूमनसारखे संदिग्ध वा मोघम शब्द प्रयोग न करता त्या टप्प्यावरील मानवाला ‘होमो डेअस’ -देव मानव असे म्हणतो. त्याच्या याच नावाच्या पुस्तकाचे उपशीर्षक आहे, अ ब्रिफ हिस्टरी ऑफ टुमॉरो.‘डेअस’ शब्दाच्या ग्रीक-लॅटिन कुळकथेत शिरायची गरज नाही. डेअस म्हणजे गॉड -देव एवढे सांगणे पुरेसे ठरेल. जगातील बहुतेक संस्कृतींमध्ये पृथ्वीवरील आपण सारी माणसे आहोत, आणि विश्वात आपल्यामध्ये सर्व अर्थाने श्रेष्ठ असलेले कोणीतरी आहेत, ही कल्पना मान्य आहे.याही पुढे जाऊन या देवांनी किंवा देवाने विश्वाची उत्पत्ती केली व त्याच्या नियंत्रणामुळेच ही व्यवस्था सुरळीत चालली आहे, असेही या समजुतीत गृहीत असते. माणसांपेक्षा देव ज्ञानांत आणि सामर्थ्यात वरचढ असतात, हा मुद्दा ओघाने आलाच. माणसाच्या समोर श्रेष्ठत्वाचा कोणता आदर्श नमुना असेल तर तो अर्थात देवाचाच! देव होणे हे माणसाचे अंतिम उद्दिष्ट आहे.आता हे कसे शक्य होईल? धर्मात प्रचलित असलेल्या मिथकांप्रमाणे यासाठी देवानेच तुमची निवड करायला हवी. त्यासाठी तुम्ही देवाची साधना, आराधना करायला हवी. त्याला प्रसन्न करायला हवे..आपल्याकडेही नराचा नारायण होण्याची कल्पना आहे. पण हे कोणत्याही भौतिक साधनाने शक्य होणार नाही. त्यासाठी तपश्चर्या, साधना, पुण्यप्राप्ती अशाच अभौतिक साधनांचा उपयोग करायला हवा. पौराणिक हिंदू धर्मात अशी कल्पना आहे, की देव ही मुळात माणसेच होती. त्यांनी यज्ञ करून करून देवत्व प्राप्त करून घेतले. आता हे देव स्वर्गात राहतात. इंद्र हा त्यांचा राजा होय.विशेष म्हणजे यज्ञांच्या माध्यमातून देवत्वच काय परंतु इंद्राचे सिंहासन पटकावणेही माणसाला शक्य आहे. पृथ्वीवरील एखाद्या राजाने शंभर अश्वमेध यज्ञ केले, की तो स्वर्गात जाऊन इंद्राची जागा घेऊ शकतो. (नहुष हा अशाप्रकारे यज्ञ करून मिळवलेला मानव होता!) अर्थात अशा माणसाची इंद्राला नेहमीच भीती वाटते व तो त्याच्या यज्ञात विघ्ने आणून त्याची शतकपूर्ती होऊ नये यासाठी प्रयत्नशील असतो.हरारीचा ‘होमो’ हा ‘होमो डेअस’ कसा झाला किंवा होणार? त्यासाठी त्याला मंत्रतंत्र, जादूटोणा, यज्ञयाग अशा साधनांची गरज नाही तो चक्क विज्ञान-तंत्रज्ञानाचा उपयोग करून त्या पदापर्यंत पोहोचणार आहे. या संदर्भात विज्ञान-तंत्रज्ञान म्हणजे जैवतंत्रज्ञान आणि कृत्रिम बुद्धिमत्ता. त्यांच्या आधाराने मानव हा आजचा जीवशास्त्रीय (Biological) मानव न राहाता जीवशास्त्र आणि तंत्रज्ञान, मांस (Flesh) आणि सिलिकॉन यांच्या जोडणीतून निष्पन्न झालेले एक आगळेवेगळे अस्तित्व असेल. संगणक आणि इतर यंत्राच्या साहाय्याने माणूस जे काही निर्माण करेल त्यासाठी ‘सायबोर्ग’ (Cyborg) हा शब्द प्रचलित केला गेला आहे. या बदलाचे स्वरूप यापूर्वीच्या स्थित्यंतरांच्या तुलनेत स्पष्ट करून सांगायचे झाल्यास निअँडरथल मानव आणि सुज्ञ मानव यांच्यातील फरकामध्ये आजचा सुज्ञ मानव आणि देव मानव यांच्यातील फरक काही पटींनी अधिक असेल.तपशिलाच्या स्वरूपात अशा अनेक गोष्टी सांगता येतील. पण त्याची गरज नाही. माणसाच्या भवितव्यासाठी आणि या भविष्यातील विज्ञान-तंत्रज्ञानाच्या योगदानाविषयीच्या चर्चेला जणू उधाण आल्याचे दिसत आहे.विज्ञान-तंत्रज्ञानातील प्रगतीचे स्वतः मानवावरच काय परिणाम होतील हा झाला एक मुद्दा. आता अशा परिणामातून देवाप्रमाणे समर्थ झालेल्या माणसाच्या कृतीचा, एवढेच काय परंतु अशा प्रकारच्या प्रगतीच्या प्रक्रियेचाही मानवेतर सृष्टीवर परिणाम होणारच. त्यांचा विचार करणे टाळता येणार नाही.या विचारांत ज्या प्राणिसृष्टीतील प्राण्यांपैकी एक म्हणून माणसाने सुरुवात केली व ज्यांच्यातील सर्वश्रेष्ठता त्याने संपादित केली त्यांचा विचार करायची खरेतर गरज नाही. मानवाने त्यांना केव्हाच मागे टाकले होते. आता मानवाचा परिणाम होणार आहे तो पृथ्वीवर इतकेच काय तर ग्रहमालेतील इतरही ग्रहांवर, कदाचित आपल्या ग्रहमालेबाहेरील ग्रहमालिकांवरसुद्धा?अशा प्रश्नांचा आणि त्यांच्या उत्तरांचा संबंध मानवाच्या इतिहासावर म्हणजे इतिहासलेखनावरही झाल्याशिवाय राहणार नाही हे उघड आहे. इतिहास लिहिताना (येथे इतिहास म्हणजे राष्ट्रे, धर्म यांसारख्या गोष्टींचा नव्हे तर एकूण मानवजातीचा) ज्या संकल्पना व सिद्धांतचौकटी वापरण्यात आल्या त्यामध्ये वेगळ्या प्रकारची बौद्धिक उपकरणे वापरावी लागणार हे स्पष्ट आहे. या मुद्द्याचा आजही खुलासा करायला हवा.इतिहास लिहिताना दोन मुद्द्यांवर स्पष्टता असावी लागते. इतिहासाचे ‘युनिट’ निश्चित झाले, की इतिहासलेखनाच्या देशाची –अवकाशाची आणि कालाची व्याप्ती निश्चित करावी लागते. इतिहास माणसांचा म्हणजे माणसांच्या कृतींचा, हालचालींचा असेल तर त्या कृती विशिष्ट काळाने व विशिष्ट अवकाशाने अवच्छिन्न असतात. त्यांचाही परिणाम त्या कृतींवर होत असतो. उदाहरणार्थ, मध्ययुगीन भारताचा इतिहास लिहायचा झाला, तर नेमक्या कोणत्या भूभागातील मानवांच्या हालचाली विचारात घ्यायच्या हे ठरवायला हवे.आणि मध्ययुग म्हणजे नेमका किती वर्षांचा, केव्हापासून सुरू होणारा आणि केव्हा संपणारा कालखंड याचीही निश्चिती करता आली पाहिजे. पारंपरिक इतिहासलेखनात आपण काही वैज्ञानिक नियम गृहीत धरीत असतो. उदाहरणार्थ, माणूस एक वेळी एकाच देशकालाच्या चौकटीत वावरू शकतो. तो जेव्हा, उदाहरणार्थ, पानिपतच्या युद्धात लढत असेल तेव्हा पुण्यात नानासाहेब पेशव्यांबरोबर सल्लामसलत करू शकत नाही.शेदोनशे वर्षांनंतरच्या देशकालाच्या चौकटीची कल्पनाच वेगळी असेल. मी अल्बर्ट आइनस्टाइनला अभिप्रेत असलेल्या सापेक्षवादातील ‘काळ’ या परिमाणाविषयी बोलत नाही. हरारीच्या भाकीतानुसार तेव्हा मानव आणि यंत्र यांचे जे काही ‘इंटरफेस’ झाले असेल त्यामुळे माणसाचा मेंदू एका देशात तर अवयव दुसऱ्या देशात अशी परिस्थिती येऊ शकते. तेव्हाची माणसे (?) इतिहासात डोकावतील तेव्हा त्यांच्या पूर्वजांकडे, आजची जी आपण माणसे आहोत त्यांच्याकडे, पाहून आश्चर्य व्यक्त करतील ‘इतके मागासलेले होते का ते? एकाच ठिकाणी राहायचे?’.एक दोन शतकानंतरच्या परिस्थितीची चर्चा थोडी बाजूला ठेवू. अगदी आजच्या परिस्थितीचा विचार केला तर मानवजातीचा इतिहास लिहिताना इतिहासाच्या ‘कॅटेगिरी’चा पुनर्विचार करणे अगत्याचे ठरते. विद्वानांनी त्याची सुरुवातही केली आहे.अतिप्राचीन काळात जेव्हा माणूस एक प्राणी म्हणून पृथ्वीवर अवतरला असेल तेव्हा त्याच्या आसपास वावरणाऱ्या त्याच्यापेक्षा कितीतरी पटीने अजस्र व हिंसक प्राण्यांशी त्याला संघर्ष करावा लागला, हे सर्वमान्यच आहे. ज्या परिवलयात तो राहत होता त्याच्यावर परिणाम घडून आणण्याची, प्रभाव पाडण्याची, त्याच्यात बदल घडवून आणण्याची त्याची क्षमता डायनोसॉरसारख्या महाकाय प्राण्यांच्या तुलनेत क्षुल्लकच समजावी लागते. महाकाय हत्तींचे कळप जमीन तुडवीत इकडून तिकडे जात असतील तेव्हा त्यांच्या आपापसातील भांडण-मारामाऱ्यांत, अगदी ‘खेलखेल’मेंसुद्धा छोटे-मोठे वृक्ष उन्मळून पडत असतील. मानवाला तसे शक्यच नसणार. त्याच्यावर उलट धोके टाळण्यासाठी अंग चोरून वावरण्याची वेळ येत असणार. म्हणजेच काय, की मानवाचा निसर्गावरील प्रभाव नगण्य वाटावा एवढाच असणार. हा काळ असा होता, की ज्याचा इतिहास लिहिताना मानवाचा कर्ता म्हणून स्वतंत्रपणे विचार करून त्याला तसे स्थान देणे हास्यास्पद ठरले असते. इतिहास लिहायचाच झाला तर निसर्गाचा, पृथ्वीचा.माणसाला जेव्हा आपण इतर प्राण्यांप्रमाणे केवळ निसर्ग नाही, निसर्गापासून वेगळे आहोत, इतर प्राण्यांत जी क्षमता नाही ती; म्हणजे निसर्गाला बदलण्याची, अनुकूल करून घेण्याची क्षमता; आपल्यात आहे हे भान आले, तेव्हा माणसाच्या इतिहासाला सुरुवात झाली.अर्थात प्रारंभीच्या काळात त्याची ही क्षमता दखलपात्रही नव्हती. तिचे स्वरूप इतर प्राण्यांपासून आणि नैसर्गिक आपत्तींपासून आपले रक्षण करण्यापुरते आणि आपले जगणे त्यातल्या त्यात सुखकारक व सुविधासंपन्न करण्यापुरते मर्यादित होते. तेव्हाही खऱ्या अर्थाने तो इतिहासाचा ‘एजंट’ बनला होता, असे म्हणता येणार नाही.स्वाभाविकपणाने अतिप्राचीन काळाचा इतिहास लिहिताना निसर्गाला, पृथ्वीला केंद्रस्थानी ठेवून, इतिहासाचे ‘युनिट’ करूनच, लिहावे लागते. आणि मुख्य म्हणजे इतिहास लेखनाचे कालखंड निश्चित करताना त्या निश्चितीवर मानवाच्या कृतीचा परिणाम विचारात घेण्याचे कारणच राहत नाही. या कालखंडात मानवाने ज्या काही कृती केल्या त्या करताना एका बाजूला त्यातील त्याचे स्वातंत्र्य व स्वावलंबन आणि दुसऱ्या बाजूला त्याचे निसर्गावरील अवलंबित्व आणि निसर्गाचे नियंतेपण यांच्या प्रमाणाचा विचार केला तर ते व्यस्त असणार यात शंका नाही. भूमी, हवा, पर्जन्य इत्यादी नैसर्गिक घटकांनी मानवाच्या कर्तृत्वाला लक्षणीयरितीने मर्यादित केले होते.या परिस्थितीत खऱ्या अर्थाने फरक पडून मानव स्वतंत्र कर्ता झाला, त्याचे निसर्गावरील अवलंबित्व व निसर्गाचे नियंत्रण कमी झाले. ते केव्हा? दुसऱ्या शब्दांत इतिहासातील निसर्गयुग संपुष्टात येऊन मानवयुग केव्हा सुरू झाले?भूविज्ञानाने (Geology) या प्रश्नावर गंभीरपणाने विचार केला आहे. पृथ्वीच्या निर्मितीपासून कोट्यवधी वर्षांचे कालमान व युग निश्चिती करताना माणूस नावाच्या घटकाची दखल घेण्याची गरजच नव्हती. माणसालाच त्या त्या युगाशी जुळवून घेणे आवश्यक होते. आता या जुळवून घेण्याच्या प्रक्रियेतूनच Master Natureला बदलता येईल काय, माणसाळवता येईल काय हा विचार त्याच्या मनात आला. घोडा, कुत्रा, हत्ती या जनावरांना पाळणे व आपल्या सेवेस लावणे हा बदल माणसाने निसर्गात हस्तक्षेप करून केलेला बदल आहे.पुढे असा बदल करण्यासाठी आवश्यक असलेली साधने व उपकरणे निसर्गातून उपलब्ध होतात किंवा निसर्गातच उपलब्ध असणाऱ्या वस्तूंवर काही क्रिया-प्रक्रिया करून निर्माण करता येतात, हेही त्याच्या लक्षात आले. शिकार व शेती यांची अवजारे हे मानवाचे प्राथमिक तंत्रज्ञान आहे. अर्थात अशा उपकरणांच्या साहाय्याने काही प्राण्यांचा जीव घेणे किंवा जमिनीच्या थोड्या क्षेत्रात आपल्याला हवे असणारे पीक काढणे यामुळे निसर्गावर काही दखलपात्र परिणाम होत नव्हताच.असा दखलपात्र परिणाम व्हायला सुरुवात झाली ती औद्योगिक क्रांतीपासून. तेव्हापासून निसर्गयुग संपुष्टात येऊन मानवयुगाची सुरुवात झाली.(डॉ. सदानंद मोरे इतिहास व तत्त्वज्ञानाचे अभ्यासक आणि संशोधक तसेच महाराष्ट्र राज्य साहित्य संस्कृती मंडळाचे अध्यक्ष आहेत.)

विश्‍वाचे आर्त : मानवयुगाची सुरुवात

Related Stories