कहाण्या वारशांच्या । मनुष्यप्राण्याची अखेर जवळ येऊन ठेपली आहे काय?

डॉ. बाळ फोंडकेपुरुषजातीची अखेर जवळ येऊन ठेपली आहे काय? मीलनाचा झिम्मा खेळणाऱ्या जोडीदारांपैकी एक अंतर्धान पावला तर मग ती प्रजाती, म्हणजेच मनुष्यप्राणीही, अस्तंगत होणार काय? तुम्हाआम्हासारख्या सामान्यांना या भाकिताची कुणकुण लागलेली नसली, तरी वैज्ञानिकजगत मात्र ढवळून निघालं आहे. .निसर्गानं सजीवसृष्टीची निर्मिती केल्यानंतर वंशसातत्य राखण्याची व्यवस्था घडवण्याची निकडही भासू लागली. सुरुवातीचे प्राथमिक अवस्थेतले सजीव एकपेशी असल्यामुळं विभाजनाची प्रक्रिया सोयीची होती. एका पेशीचं विभाजन होऊन तंतोतंत तशाच दोन पेशी उदयाला येऊ शकत होत्या. एकाच्या दोन, दोनाच्या चार अशा चढत्या प्रमाणात त्या सजीवाची संख्या वाढतही होती आणि सातत्यही राखत होती.पण यात एक अडचण होती. साराच मामला एकसुरी झाला होता. त्यात विविधता नव्हती. निरनिराळे गुणधर्म असणाऱ्या सजीवांचा उदय करायचा तर विविधता अत्यावश्यक वाटू लागली. त्यासाठी मग विभाजनाची मळवाट सोडून मीलनाच्या महामार्गाची निवड केली गेली. मीलनासाठी अर्थात एकाच प्रजातीच्या, पण थोडेफार वेगळे गुणधर्म असणाऱ्या दोघांची नितांत गरज होती. तीच पूर्ण करण्यासाठी लिंगभेदाच्या प्रणालीची कास धरण्यात आली. एक नर आणि एक मादी, एक पुरुष आणि एक स्त्री असे जोडीदार. त्यांच्या मीलनातून मग पुढची पिढी साकार होऊ लागली.मनुष्यप्राणी आणि इतर सस्तन प्राण्यांमध्ये हा लिंगभेद निर्माण करण्याची कामगिरी एकाच गुणसूत्रावर सोपवण्यात आली. ही गुणसूत्रं जोडीजोडीनं वावरत असल्यामुळं या लिंगनिर्धारक गुणसूत्रांच्या दोन थोड्या वेगवेगळ्या प्रतिकृती उदयाला आल्या, ‘एक्स’ आणि ‘वाय’. मादीमध्ये दोन्ही जोडीदार ‘एक्स’ या प्रकारचे आणि नरामध्ये एक ‘एक्स’ तर दुसरा ‘वाय’. शरीरातल्या इतर गुणसूत्रांप्रमाणे स्त्रियांमधल्या या दोनांवरची जनुकं ‘एक्स’वर समान असली तरी पुरुषांमधल्या ‘वाय’वरच्या काही जनुकांचा वारसा ‘एक्स’पेक्षा वेगळा असतो. ते आवश्यकही आहे.तरीही गोम अशी, की या ‘वाय’वरचं पुरुषत्व प्रस्थापित करणारं ‘एसआरवाय’ हे जनुक सुरुवातीला कार्यान्वित होत नाही. त्यामुळं प्रत्येक सजीवाची प्राणप्रतिष्ठा स्त्री म्हणूनच होते. मनुष्यप्राण्याच्या बाबतीत गर्भावस्थेचे बारा आठवडे उलटल्यानंतरच या ‘एसआरवाय’ जनुकाला जाग येते. ते आपल्या कामाला सुरुवात करत वृषणासारखी पुरुषत्वाची लक्षणं साकार करणाऱ्या इतर जनुकांना इशारा देत त्यांनाही कार्यान्वित करतं. त्यानंतरच पुढची वाटचाल पुरुष म्हणून होते. .आणखीही एक विक्षिप्तपणा निसर्गानं केला आहे. हे ‘वाय’ गुणसूत्र ‘एक्स’च्या तुलनेत एखाद्या तुकड्याएवढं लहान आहे. साहजिकच त्याच्यावरच्या जनुकांची संख्याही कमी आहे. ‘एक्स’वर एकूण ९०० जनुकं असतात. सर्वच काही लिंगविषयक गुणधर्मांची निर्मिती करतात असं नाही. ‘वाय’वर मात्र जेमतेम पंचावन्नच जनुकं असतात. तसे डीएनएचे धागे भरपूर असतात, पण कुचकामाचे आणि पुनरुक्ती झाल्यासारखे. त्या जनुकांमध्ये कोणत्याही प्रथिनाचा आराखडा नसतो. साहजिकच त्यांच्याकडून कोणत्याही प्रथिनाच्या निर्मितीला चालना मिळत नाही. इतर सस्तन प्राण्यांमध्येही हीच परिस्थिती आहे. जनुकांची भरमार असलेलं एक्स गुणसूत्र आणि तुटपुंज्या जनुकांची वस्ती असलेलं वाय गुणसूत्र. या संख्यात्मक विषमतेपायी अनेक समस्याही उभ्या राहतात.या विषमतेचा धांडोळा घेताना असं दिसून आलं, की प्लॅटिपस या सजीवामध्ये या दोन गुणसूत्रांची लांबी सारखीच आहे. बहुतांश पक्ष्यांमध्येही तशीच परिस्थिती आहे. याचाच अर्थ असा, की एकेकाळी, आणि तो काळही फार पाठचा नाही, मनुष्यप्राण्यामध्येही ‘एक्स’ आणि ‘वाय’ इतर गुणसूत्रांसारखे समान जोडीदार होते. त्यांची लांबी आणि मुख्य म्हणजे जनुकांची संख्याही एकसारखीच होती. पण उत्क्रांतीच्या ओघात हा जनुकांचा वारसा आटत गेला. ‘वाय’ गुणसूत्रांवरची साडेआठशे जनुकं नाहीशी होत केवळ पंचावन्नच उरली. ही घट साडेसोळा कोटी वर्षांमध्ये झाली. म्हणजे दर दशलक्ष वर्षांमध्ये पाच जनुकं गायब होत आली आहेत. एवढंच नाही, तर ही घसरण अजूनही थांबलेली नाही. ‘वाय’ गुणसूत्राचा असा ऱ्हास होण्याची प्रक्रिया अजूनही चालूच आहे. म्हणजे ही उरलेली पंचावन्न जनुकंही अविनाशी नाहीत. तीही अशीच निघून जाणार आहेत. आजवरच्या या घटीच्या वेगाचं गणित केल्यास त्यासाठी एक कोटी वर्षं लागतील असा वैज्ञानिकांचा अंदाज आहे. .म्हणजे मग पुरुषजातीची अखेर जवळ येऊन ठेपली आहे काय? आणि मीलनाचा झिम्मा खेळणाऱ्या जोडीदारांपैकी एक असा अंतर्धान पावला तर मग ती प्रजाती, म्हणजेच मनुष्यप्राणीही, अस्तंगत होणार काय? तुम्हाआम्हासारख्या सामान्यांना या भाकिताची कुणकुण लागलेली नसली, तरी वैज्ञानिकजगत मात्र ढवळून निघालं आहे. काहींनी हे भविष्य अमान्य करत असं काही होणार नाही, ‘वाय’ गुणसूत्र अबाधितच राहील आणि मनुष्यप्राण्याचा अंत होणार नाही असा पवित्रा घेतला आहे. याउलट काहीजणांनी ही भीषण अवस्था येण्यासाठी कोटी वर्षं नाही, तर काही हजार वर्षंच लागतील असं म्हटलं आहे. नाही म्हणणाऱ्यांनी युरोपमधील मोल होल आणि जपानमधील स्पाइनी उंदरांचा दाखला दिला आहे. या दोन प्रजातींची ‘वाय’ गुणसूत्रं आणि विशेष करून त्यावरची ‘एसआरवाय’ जनुकं केव्हाच नष्ट झाली आहेत. तरीही त्या प्रजातींचा अंत झालेला नाही. त्या अजूनही सुखेनैव नांदत आहेत. हे आक्रित कसं घडलं हेही जपानी वैज्ञानिकांनी शोधून काढलं आहे. त्यांना असं आढळून आलं, की जरी ‘एसआरवाय’ जनुकांना पुरुषत्वाची लक्षणं निर्धारित करण्याची कामगिरी दिलेली असली, तरी ते ती थेट पार पाडत नाहीत. ते इतर गुणसूत्रांवर असलेल्या ‘एसओएक्स९’ या जनुकांकडून ते काम करवून घेतात. चाकराला पडचाकर अशातलीच ही परिस्थिती आहे. त्यामुळं जरी ‘वाय’ गुणसूत्र बेपत्ता झालं, तरी हे ‘एसओएक्स’ मात्र अजूनही तग धरून आहे. आणि त्याला टाच मारून कार्यान्वित करणारी पर्यायी प्रणालीही शाबूत आहे. ते काम करण्यासाठी या ‘एसओएक्स’ जनुकाशेजारी डीएनएचा छोटासा धागा जोडला गेला आहे. तीन अब्ज अक्षरांच्या तुलनेत या धाग्यावर केवळ सतरा हजार अक्षरंच आहेत. पण हा बटू भलताच प्रभावी झाला आहे. तो ‘एसओएक्स’ला उद्युक्त करतो. आणि मुख्य म्हणजे फक्त नरांमधल्या ‘एसओएक्स’ जनुक असणाऱ्या त्या विशिष्ट गुणसूत्रावरच हा छोटासा जोड दिला गेला आहे. माद्यांमध्ये तो नाही. तोच मग नराचं आदिकर्तव्य निभावायला समर्थ आहे. मनुष्यप्राण्यामध्येही अशीच परिस्थिती का उद्भवणार नाही, असा सवाल हे वैज्ञानिक करत आहेत. एवढंच नाही, तर तसा काही अतिरिक्त जोड मनुष्यप्राण्यातल्या पुरुषांच्या जनुकीय वारशामध्ये समाविष्ट होत असल्याची काही चिन्हं आहेत की काय, याचाही धांडोळा घ्यायला त्यांनी सुरुवात केली आहे.तेव्हा मनुष्यप्राणी या भूतलावरून कायमचा गाशा गुंडाळेल अशी भीती नाही. तरीही त्याचा हा जो नवा अवतार काही काळानंतर साकार होईल त्याच्याकडे इतर काही गुणधर्म असतील की काय, असा सवाल मात्र विचारला जात आहे. त्याचंच उत्तर शोधण्याची खटपट आता होत आहे.(डॉ. बाळ फोंडके नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्स कम्युनिकेशनचे माजी संचालक व विज्ञानकथा लेखक आहेत.)-------------------------

कहाण्या वारशांच्या । मनुष्यप्राण्याची अखेर जवळ येऊन ठेपली आहे काय?

Related Stories