भाष्य : साक्षरतेचे नवे आयाम

आर्थिक सुबत्ता हवीच; पण सोबतीला बुद्धिजीवी, जीवनमूल्य मानणारा, नीतिमूल्यांची चाड असणारा समाजही हवा. कोणत्याही राष्ट्राची हीच खरी संपत्ती ठरते. साक्षरतेच्या या आयामाशी आपण आपल्याला जोडून घ्यायला हवे. येत्या रविवारी (ता.आठ सप्टेंबर) असलेल्या आंतरराष्ट्रीय साक्षरता दिनाच्या निमित्ताने एक चिंतन..‘द मॅन हू डझ नॉट रीड हॅज नो अॅडव्हान्टेज ओव्हर द मॅन हू कॅननॉट रीड’. मार्क ट्वेन यांनी वाचनसंस्कृतीबद्दल हे मार्मिक विधान केले आहे. केवळ साक्षर असणे हे पुरेसे नाही तर त्या साक्षरतेचा वापर अधिक समृद्ध होण्यासाठी करायला हवा, हे विवेचन हे विधान करते. या लिहिण्यावाचण्याच्या कौशल्याचे प्रयोजनही सांगून जाते. साक्षरतेचे हे सर्वव्यापी महत्त्व लक्षात घेऊन युनेस्कोनेही १९६७ पासून आठ सप्टेंबर हा दिवस आंतरराष्ट्रीय साक्षरता दिवस म्हणून साजरा करण्यास सुरवात केली.साक्षरतेचे प्रमाण वाढावे म्हणून वृत्तपत्रांनी मोठे योगदान दिलेच; पण दूरदर्शन, आकाशवाणी अशा अनेक सरकारी माध्यमांनी वैविध्यपूर्ण घाटात कार्यक्रम सादर करुन या चळवळीला बळ दिले. ‘आकाशवाणी’वर तर सातत्याने श्रुतिका, ग्रामीण कार्यक्रम या माध्यमातून साक्षरता हा विषय घेऊन जनजागृती केली गेली..केंद्र सरकारच्या माहिती- नभोवाणी मंत्रालयाच्या अखत्यारीत असलेल्या तत्कालीन संगीत आणि नाटक विभागाने तर देशभर वाड्यावस्तीवर जाऊन हा साक्षरतेचा जागर केला. ‘ज्ञानदीप’सारख्या कार्यक्रमातून अनेक सामाजिक उपक्रमांना चालना दिली गेली आणि त्यातून सामाजिक कार्याच्या साक्षरतेचे पाठ गिरवले गेले.विजया जोगळेकर धुमाळे यांनी ‘युनिसेफ’च्या सहयोगाने आणि डॉ. माधव चव्हाण यांच्या मदतीने ‘अक्षरधारा’ या नावाची प्रौढ साक्षरतेची मोहीमही दूरदर्शनच्या माध्यमातून राज्याच्या कानाकोपऱ्यापर्यंत पोहोचवली होती. सामाजिक कामात योगदान देणाऱ्या अनेक सेवाभावी संस्था शेतमजूर, ऊसकामगार, घरकाम करणाऱ्या महिला यांच्यासाठी साक्षरतेचे कार्यक्रम मोठ्या प्रमाणावर हाती घेतात. ‘राष्ट्रीय साक्षरता मिशन,’ ‘सर्व शिक्षा अभियान’ यांसारखे देशव्यापी कार्यक्रम या मोहिमेला चांगले बळ देत असल्यामुळे आपण वेगाने आपल्या निरक्षरतेच्या जोखडातून मुक्त होण्याच्या मार्गावर आहोत..जागतिक बँकेच्या अहवालानुसार भारतातील साक्षरतेचे प्रमाण आज ७६.३२ टक्के इतके आहे. १५ वर्षे आणि त्यापुढील वयाच्या नागरिकांची ही टक्केवारी आहे.पण अद्यापही स्त्री साक्षरतेकडे आपल्याला विशेष लक्ष द्यायला हवे. पण एवढे प्रयत्न करुनही जागतिक नकाशावर आपला क्रमांक १९७ देशांच्या यादीत १०५ क्रमांकावर आहे. थोडक्यात काय तर अद्याप चिकाटीने ही मोहीम आपल्याला प्राधान्यक्रमाने कार्यरत ठेवावी लागणार आहे.ग्रंथालये समृद्ध करणे हाही साक्षरताप्रसाराचा एक उत्तम मार्ग असतो. पण महाराष्ट्रातील एक लाख २८ हजार अनुदानित शाळा ग्रंथखरेदी अनुदानापासून गेली अनेक वर्षे वंचित आहेत ही बाब गंभीर आहे. त्याकडे तातडीने लक्ष देण्याची गरज आहे. जगभरात साक्षरतेसाठी सुरु असणारे नवोन्मेषशाली प्रयोग अभ्यासून ते आपल्या मातीत रुजवण्याचे प्रयत्न झाले तर १०० टक्के साक्षरता हे स्वप्न साध्य होण्यातले आहे..यंदा या दिवसाची मध्यवर्ती कल्पना ही बहुभाषिकत्व, परस्पर सौहार्द आणि शांतता ही आहे. यात अनेक उद्दिष्टे दिसतात. बहुभाषेचे ज्ञान म्हणजे बहुभाषिक, बहुसांस्कृतिक माणसांशी आदानप्रदान, त्यांना समजून घेण्याची निकड यातून व्यक्त होते. यात केवळ प्रमाणभाषा अपेक्षित नाही, तर आपल्या आसपासच्या परिसरातील बोली भाषांचेही शिक्षणही यात अपेक्षित आहे. वरवर आक्षेपार्ह वाटणारी भाषा,शब्दप्रयोग, म्हणी या वेगळेच काही सुचवत आहेत हे या अभ्यासाने समजेल..विखुरलेले शब्दधनबहिणाबाई चौधरी यांनी आपल्या खानदेशी बोलीत माणसांनी कसे जगावे, याचे समालोचन केले आहे, तेही अशा उपक्रमातून तळागाळापर्यंत पोहोचेल. साने गुरुजी यांनी ‘आंतरभारती’चे पाहिलेले स्वप्न हे एका वेगळ्या अर्थाने आपल्याला प्रगतीची प्रसन्न पहाट दाखवणारे होते. आंतरभारती जाऊ दे; किमान आपण महाराष्ट्रातील विखुरलेले शब्दधन वेचायला हवे.आदिवासीबहुल भागातील भाषा, प्रांताप्रांतातील रोजच्या वापराची भाषा आत्मसात करण्याचे प्रयत्न झाले पाहिजेत. एखादी नवी भाषा शिकणे म्हणजे आपणच आणखी एक व्यक्ती होण्यासारखे असते. आपल्या शालेय आणि महाविद्यालयीन अभ्यासक्रमातही भाषेतील विविधतेची ओळख विद्यार्थ्यांना करुन देण्याचे उपक्रम असायला हवेत. निदान विविध भाषांचे महत्त्व सांगणरे १- २ पाठ दिले तर भाषेचे विराट रूप उमजेल आणि दर बारा कोसावर भाषा बदलते म्हणजे काय यांचे रोकडे दर्शन घेता येईल..वैविध्यपूर्ण भाषा शिकताना आणखी काही महत्त्वपूर्ण बदल आपल्यात होत असतात. आपण आपल्या कोशातून बाहेर येतो आणि आपल्या भोवतीच्या सामाजिक पर्यावरणाशी एकरूप होतो. यातून भिन्न भाषेतील माणसांच्या रूढी-परंपरा समजून घेता येतात. त्यांच्या जीवनशैलीचे आकलन होऊन एक उदार मानसिकता आपल्यात निर्माण होते.आजच्या समाजमाध्यमांनी वेढलेल्या विश्वात परस्परसौहार्द हे किती गरजेचे आहे, हे वेगळे सांगायला नको. चिखलफेक, शिवराळ भाषा या गुंत्यात अडकलेला पाय सोडवण्याची मानसिकता यातून तयार होईल. ‘उसकी कमीज मेरे कमीजसे सफेद क्यूँ 'असल्या अनाठायी स्पर्धेचा,असूयेचा प्रादुर्भाव कमी होईल. ‘शांतता’ हेही उद्दिष्ट या साक्षरतावर्षाचे आहे..इस्राईल-हमास यांच्यात जुंपली आहे. रशिया -युक्रेन परस्परांच्या प्रांतावर हल्ले करत आहेत. युद्ध,हिंसाचार हा कोणत्याही समस्येचा उपाय होऊ शकत नाही, हे दोन महायुद्धे अनुभवूनही या देशांना समजून घेता येत नसेल तर या पुढारलेल्या देशांना ‘साक्षर’ तरी कसे म्हणायचे?वाचायला, लिहायला शिकणे या एकप्रकारे जगाकडे पाहण्याच्या खिडक्या असतात. त्या भाषेतून साहित्य, तत्त्वज्ञान, विज्ञान, इतिहास आणि संस्कृती यांचे होणारे दर्शन आपल्या व्यक्तिमत्वाला आकार देऊ लागते. ओळी वाचता वाचता दोन ओळींमधले म्हणजे ‘बिटविन द लाईन्स’ काय आहे हेही थोड्या रियाजानंतर समजू लागते..प्रगल्भता प्राप्त करुन देणारी ही साक्षरता मग भाषेतील मथितार्थ, विखार, विनोद, मार्मिक टिपणी ,विडंबन समजून घेण्याची पात्रता निर्माण करते.चित्रपटातील संवाद ,दृश्ये यामुळे मग भावना दुखवले जाण्याचे प्रसंग उद्भवत नाहीत. ही साक्षरता मग शब्द, भाषा यांची वेश ओलांडून सौंदर्य ,संस्कृती, समाज यांचा वेध घ्यायला मदत करते. ती अभिरुचीची बाराखडी अवगत करुन देते. संगीत, साहित्य, शिल्पकला, पेंटिंग्ज यातील वरच्या इयत्तेतही प्रवेश मग सुकर होतो.अभिजात साहित्य मग दुर्बोध वाटत नाही. मूर्त चित्रांपालींकडे जाऊन रझा, तय्यब मेहता, पिकासो यांच्या रंगरेषाही पचनी पडू लागतात. करमणुकीची व्याख्या बदलू लागते. केवळ हलती चित्रे आणि वाचाळ अभिव्यक्तींच्या पलीकडे जाऊन अर्थगर्भ आशय आवडू लागतो. अभिजात संगीत, शिल्पकला यांचा आस्वाद घेण्याची ऊर्मी आणि ऊर्जा निर्माण होते. डॉल्बी संस्कृतीबाहेर येऊन ‘निरवतेचे नोटेशन’ मनांची पकड घेऊ लागते. पर्यावरण हा शब्द न उच्चारताही त्याचे जतन करण्याची बुद्धी सहजपणाने वाढीस लागते..मुख्य म्हणजे ‘माहितीचे मॅनिप्युलेशन’ जगभर आढळू लागले असताना दूध कोणते आणि पाणी कोणते, खरे काय, प्रचारकी काय आणि धडधडीत खोटे काय, हे ओळखण्याची गरज निर्माण झाली आहे. ती क्षमता मिळविणेही महत्त्वाचे. भारतीय अर्थव्यवस्था जगाच्या तिसऱ्या क्रमांकाची होणार असे स्वप्न आपण पाहात आहोत; परंतु त्याचबरोबर येथील समाज सुसंस्कृत, प्रगल्भ व्हायला हवा, हेही प्रयत्न व्हायला हवेत.आर्थिक सुबत्ता हवीच; पण सोबतीला बुद्धिजीवी, जीवनमूल्य मानणारा,नीतीमूल्यांची चाड असणारा समाजही हवा. कोणत्याही राष्ट्राची हीच खरी संपत्ती ठरते .साक्षरतेच्या या आयामाशी आपण आपल्याला जोडून घ्यायला हवे.संस्कृतीकडे खऱ्या अर्थाने घेऊन जाणारी ही व्यापक साक्षरता मनामनात रुजायला हवी.(लेखक टिळक महाराष्ट्र विद्यापीठात ‘जर्नालिझम आणि मास कम्युनिकेशन विभागा’चे प्रमुख आहेत.).सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

भाष्य : साक्षरतेचे नवे आयाम

Related Stories