मन मंदिरा...छळवादी विचार आणि तीच तीच कृती

अजयला सतत आपल्याला जंतुसंसर्ग होईल ह्याची भीती वाटत असते, म्हणून तो वारंवार हात धूत असतो. अस्वस्थ असतो. श्रीमती जोशी दरवाज्याला किंवा गाडीला कुलूप लावल्यानंतर ते नीट लागलंय की नाही हे खूप वेळ तपासत रहातात. संदीप देवाला सारखा नमस्कार करीत रहातो. संदीप गाडी बरोबर पार्क झाली आहे की नाही, ते अनेकदा तपासत गाडी पुढे मागे करतो. ही सगळी obsessive compulsive disorder (ओसीडी) च्या आजाराची ( साध्या शब्दात - छळवादी विचार आणि मंत्रचळ लागल्यासारखी एकच कृती पुन्हा पुन्हा करणे) लक्षणे असू शकतात. ह्या आजारात नको असणारे, निरर्थक, तर्काला न पटणारे विचार, प्रतिमा इत्यादी पुन्हा पुन्हा व्यक्तीच्या मनात येतात आणि मग अशी व्यक्ती ह्या विचारांमुळे निर्माण होणाऱ्या अस्वस्थतेतून सुटका होण्यासाठी त्या विचारांशी निगडित कृती पुन्हा पुन्हा करीत रहाते. ओसीडी हा अस्वस्थतेचा आजार आहे. बऱ्याचवेळा तो इतर मानसिक आजारांबरोबरसुद्धा असू शकतो.

‘ओसीडी’ग्रस्त ग्रस्त व्यक्ती बहुदा पुढीलपैकी एका प्रकारात मोडते –

पुन्हा पुन्हा हात धुणारे - ह्यांना नेहमी जंतुसंसर्गाची भीती वाटत असते, त्यामुळे समाधान होईपर्यंत ते हात पुन्हा पुन्हा धूत राहतात.

पुन्हा पुन्हा तपासणारे- दाराचं किंवा गाडीचं कुलूप नीट लागलाय की नाही हे पुन्हा पुन्हा तपासत रहातात. हे केलं नाही तर काहीतरी जबरदस्त धोका आहे, असे त्यांना वाटते.

संशयी आणि पाप भावना -ह्यांना प्रत्येक गोष्ट अति व्यवस्थित लागते. तशी ती नसेल तर जबरदस्त शिक्षा होईल, अशी भीती मनात असते.

अकारण आकडे मोजणारे, त्यांची बेरीज करणारे.- ह्यांना विशिष्ट आकडा, वस्तू, रचना, रंग इत्यादीविषयी अंधश्रद्धा असतात.

जुन्या, निरुपयोगी वस्तू साठवणारे- ह्यांना भीती असते की साठवलेल्या गोष्टी जर फेकून दिल्या तर काहीतरी शिक्षा घडेल.

काहीवेळा कुणाच्याही मनात कधीतरी छळवादी विचार येतात किंवा हातून क्वचित compulsive कृत्ये घडतात. पण म्हणून ती प्रत्येक व्यक्ती ओसीडीग्रस्त असते, असे नव्हे. अशा व्यक्तींचं वागणं थोडं विचित्र असतं (compulsive ह्या अर्थाने ), त्यात तर्कसंगती नसते; पण अशा व्यक्ती दैनंदिन जीवन विनाअडथळा जगू शकते. ह्या उलट ओसीडीग्रस्त व्यक्तीचा बराचसा वेळ छळवादी विचारांत जातो. त्यांना अस्वस्थतेचा इतका त्रास होतो, की दैनंदिन जीवन जगणं कठीण होऊन जातं

अ) आकलनात्मक वर्तनविषयक उपचार - ह्या थेरपीमध्ये सकारात्मक दृष्टीने obsessive विचारांना तोंड द्यायला शिकवलं जातं. जेणे करून सक्ती असल्याप्रमाणे पुन्हापुन्हा कृती करायला लागू नये. तसंच ह्या विचारांच्या व कृतींच्या मुळाशी जाऊन आजार बरा करण्याचा प्रयत्न असतो. साधारण चार पायऱ्यांमध्ये ही प्रक्रिया होते. त्या अशा –

१) छळवादी विचार आणि सक्तीची कृती हा आजाराचा भाग आहे, हे ओळखायला शिकवणे

२) हा आजार मेंदूतील रासायनिक असंतुलनामुळे आहे, ह्याची जाणीव करून देणे.

३) लक्ष वळवणे- आजाराची लक्षणे आली असता लक्ष दुसरीकडे वळवण्याचे प्रशिक्षण देणे.

४) आश्वस्त करणे- छळवादी विचार अतार्किक व अर्थशून्य असल्यामुळे, सक्तीची वाटणारी कृती न केल्यास कुठलीही इजा होणार नाही, ह्याची खात्री पटवणे.

ब ) स्वस्थतेचे व्यायाम शिकणे, माइंड फुलनेस व इतर ध्यान पद्धती,कल्पनाशक्तीचा वापर करून मनाने ते प्रसंग उभे करून त्याला तोंड देण्याची मानसिक तालीम वारंवार करणे.

पीडित व्यक्तींच्या कुटुंबियांची कर्तव्ये – ‘ओसीडी’ हा आजार आहे हे समजून घ्या. ती व्यक्ती मुद्दाम करत नाहीय हे समजून घ्या. त्या व्यक्तीला आधार द्या, प्रेम द्या, तिला समजून घ्या. तिच्यावर टीका करू नका. घरात वातावरण हलकं फुलकं, तणावमुक्त राहील असा प्रयत्न करा. ग्रस्त व्यक्तीच्या वारंवार होणाऱ्या कृतीमध्ये सहभागी होऊ नका. त्या कृतीला पाठिंबा देऊ नका. सौम्य शब्दात रोखण्याचा प्रयत्न करा; परंतु बळजबरी करू नका. ‘ओसीडी’ हा अतिशय अस्वस्थता निर्माण करणारा आजार आहे. पण योग्य उपचारांद्वारे त्यावर नियंत्रण ठेवता येते. त्यापासून मुक्तता मिळवता येते.