वाळवंटाची ‘शुष्क’ वेदना

वाळवंट म्हटलं की क्षितिजापर्यंत वाळू पसरलेली ओसाड भूरुपे डोळ्यासमोर येतात. पण रुक्ष दिसणारा हा प्रदेश पृथ्वीवर मात्र महत्त्वाचे कार्य करतो. वाळवंटाचे मुख्यतः दोन प्रकार आहेत. आफ्रिका, इस्राईल, ऑस्ट्रेलिया आणि भारतातील उष्ण आणि कोरडी वाळवंटे, आणि समशीतोष्ण प्रदेशाचे मंगोलियातील गोबी, भारतातील लडाख आणि चीनचे टकलामकानसारखे शीतवाळवंट..या परिसंस्थेची व्याख्या पर्जन्यमानावर होते. इथे वर्षाला १० इंचापेक्षा कमी पाऊस पडतो. वाळवंट ‘अरिड’ म्हणजे शुष्क असतात, याचे कारण इथे पर्जन्यमानापेक्षा बाष्पीभवन अधिक वेगात होते, त्यामुळे वनस्पतींसाठी पुरेशी आर्द्रता उपलब्ध नसते. उष्ण वाळवंटात दुष्काळाला अनुकूलन केलेले कॅक्टस, रसाळ देठांची झुडुपे आणि हंगामी वनस्पती (एफीमेरल्स) सापडतात. दिवसाच्या उष्णतेबाहेर पडता येत नसल्याने काही प्राणी निशाचर असतात. इथल्या सजीवांना पाणीटंचाईचा सामना करावा लागतो. शीत वाळवंटातील वनस्पती तीव्र थंडीत तग धरू शकतात. तिथल्या वनस्पतींची पाने सूचीपर्णी आणि लहान असतात..अनेक प्रकारचे लाइकेन आणि शैवाला इथे सापडते. थंडीपासून बचाव करण्यासाठी प्राण्यांना जाड केसाळ फर असते. हिवाळ्यात काही प्राणी शीतसुप्तावस्थेत जातात (हायबरनेट) तर काही स्थलांतर करतात. वाळवंटातील वैशिष्ट्यपूर्ण जैवविविधता मानवीदृष्ट्या उपयुक्त आहे. इथे औषधांचा कच्चामाल आणि खजूर आणि सीबक थॉर्न सारखे पोषणस्रोत आहेत.आजचे सहारा वाळवंट सुमारे १० कोटी वर्षांपूर्वी गोंडवाना महाखंडाचा भाग होता. इथे टेथिस समुद्र होता. टेक्टोनिक प्लेटच्या हालचालीमुळे हा भाग युरेशियन प्लेटवर आदळला. पुढे काही कोटी वर्षात टेथिस समुद्राच्या जागी कोरडे वाळवंट झाले. या समुद्रात दडलेली खनिजे अर्थव्यवस्थेत उपयुक्त झाली. वाळवंटातील कोरड्या वातावरणात काही खनिजांची घनता वाढते..पाण्यातून येणारे जिप्सम, बोरेट्स, नायट्रेट्स, पोटॅशियम अशी खनिजे पाण्याचे बाष्पीभवन झाले की, वाळूत राहतात आणि त्यांची घनता वाढते. अतिशय तुरळक वनस्पती असल्यामुळे इथून खनिजे काढणे सोपे असते. मेक्सिकोच्या चिहुआवुअन, चिलेच्या अॅटकामा आणि ऑस्ट्रेलियाच्या ग्रेट व्हिक्टोरिया वाळवंटात तांब्याचे साठे आहेत.चीन, अमेरिका आणि नामिबियाच्या वाळवंटात बॉक्साईट, सोने आणि हिरे आहेत. अल्जेरिया आणि लीबियाच्या वाळवंटात खनिज तेल आणि गॅसचे साठे आहेत. मोरक्को, मॉरीटानिया, नायगर आणि सुदानमध्ये सोने, लोह, युरेनियम आणि मँगनीज सापडते. .उष्ण आणि शीत वाळवंटाचा हवामानव्यवस्थेवर प्रभाव असतो. हिमावरणाप्रमाणे वाळवंटाच्या चकाकणाऱ्या वाळूमुळे सूर्यप्रकाश परावर्तित होतो (एलबीडो इफेक्ट). पृथ्वीच्या वायू अभिसरणातही वाळवंटाचा हात आहे. सहारासारख्या प्रचंड मोठ्या उष्ण वाळवंटावर हवा तापते आणि प्रवाह चालू होतो. भूरूपातील तापमानाच्या फरकामुळे पृथ्वीवरच्या जेटस्ट्रीमवर प्रभाव पडतो. वाळवंटात वाळू आणि अतिसूक्ष्म कण वातावरणात तरंगत असतात. ढग, पर्जन्यमान आणि सौरऊर्जेच्या शोषण आणि विखुरण्यावर याचा परिणाम होतो. पण हवामान बदलाचे वाळवंटांवर आघात होत आहेत. औद्योगिक क्रांतीपासून ते २०५० पर्यंत हवेतील कार्बन डायऑक्साइडची पातळी दुप्पट होण्याची शक्यता आहे. हे प्रमाण वाढले की पाण्याचा अधिक कार्यक्षम वापर करून वाळवंटातील वनस्पतींची वाढ वेगाने होते. एका अभ्यासात असे दिसते की, अधिक कार्बन डाय-ऑक्साइड असल्यामुळे पावसाच्या काळात सर्व झाडांची वाढ वेगाने झाली आणि अधिक बिया धरल्या..पण स्थानिक वनस्पतींपेक्षा काही आक्रमक प्रजाती जास्त जोरात वाढल्या. असे झाले तर वाळवंटातील परिसंस्थांचे रूपांतर होईल आणि पोषणचक्र आणि हवामानावर त्याचा परिणाम होईल. तापमानवाढीमुळे हवा अधिक कोरडी पडते आणि वाऱ्याचे प्रवाह वाढतात. यामुळे वाळूची वादळे (डस्ट स्टॉर्म) वाढली आहेत. याचा शेतीवर विपरीत परिणाम होतो. गेल्या काही वर्षात लडाखच्या शीतवाळवंटात सातत्याने पाऊस वाढला आहे. पूर्वी इथे मातीची घरे होती आता ती पावसात टिकत नाहीत. वाळवंट ओसाड आणि निरुपयोगी नसतात. पृथ्वीवर त्यांचे महत्त्वाचे स्थान आहे. पण हवामान बदल वाढत गेले तर ही परिसंस्था नाहीशी होऊन इतर सुपीक जमिनींचे वाळवंटीकरण वाढत जाईल, अशी भीती आहे..ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.