श्रीमंती आणि नैराश्य; नाण्याच्या दाेन बाजू

- डॉ. शुभांगी पारकर

पैसा खरोखरच आपली विचार करण्याची आणि वागण्याची पद्धत बदलू शकतो का? संशोधन म्हणते, की होय, पैसा आपल्या विचारांवर टोकाचा परिणाम करू शकतो! संपत्ती असण्याने जीवनात सर्व प्रकारचे फायदे मिळतात; परंतु श्रीमंत अस्तित्व नेहमी दिसते तसे नसते. अतिश्रीमंतांना अनेकांचा हेवा वाटतो.

पैसा आनंद विकत घेऊ शकत नाही आणि समृद्ध जीवनासोबत अनेक आव्हाने पेलावी लागतात. अलीकडील संशोधनात असे दाखवले आहे, की संपत्ती नैतिक निर्णयही दूषित करू शकते. अनेक अभ्यास सांगतात, की श्रीमंत असणे सहानुभूती आणि करुणा विकृत करते. कदाचित श्रीमंत असणे हे असे समस्याजनक नाही का?

पुरावे सूचित करतात, की श्रीमंत माणसे व्यसनांमुळे विषम प्रमाणात बाधित आहेत. त्यामुळे अतिश्रीमंत लोकांचे जीवन बाहेरून दिसते तसे नाही. त्यांच्यावरही अद््वितीय दबाव आहेत.

न संपणाऱ्या असीमित समस्या आहेत. कोणत्याही सामाजिक-आर्थिक पार्श्वभूमीचे लोक मानसिक आरोग्य स्थिती अनुभवू शकतात. तुमच्याकडे किती पैसे आहेत किंवा कमावले आहेत याची पर्वा न करता तुम्हाला नैराश्य येऊ शकते. पैशामुळे जरी जीवनातील काही पैलू सोपे होतात; परंतु इतर काही घटक आहेत जे मानसिक आरोग्य आणि कल्याण यामध्ये महत्त्वाची भूमिका बजावतात.

गरिबीत राहणारे लोक ज्या प्रकारे नैराश्य अनुभवू शकतात, त्याचप्रमाणे श्रीमंत माणसे उदास होऊ शकतात. खरे तर, जागतिक आरोग्य संघटना (डब्ल्यूएचओ) नुसार, नैराश्य ही एक सामान्य मानसिक आरोग्य स्थिती आहे जी जगभरातील पाच टक्के प्रौढांवर प्रभाव टाकू शकते.

पैशामुळे ऐहिक सुख मिळवण्यात खूप मदत होत असली, तरी तो माणसाला मूलभूत आनंद देऊ शकत नाही. श्रीमंतांमध्ये नैराश्यासारख्या मानसिक आरोग्याच्या परिस्थितीची कारणे विविध आणि गुंतागुंतीची असतात.

श्रीमंतांनाही नैराश्य येते, हे नक्कीच खरे आहे; तरीही आर्थिक ताण आणि नैराश्याच्या लक्षणांमधील संबंधांवर अधिक संशोधन झाले आहे. उदाहरणार्थ, अलीकडील एका अभ्यासात असे आढळून आले आहे, की कोविड साथीच्या आजारादरम्यान अधिक आर्थिक ताण अनुभवणाऱ्या लोकांमध्ये नैराश्याचे प्रमाण जास्त होते.

समाजातील संपत्ती खरोखर नैराश्याची लक्षणे टाळू शकते. हे असे खरे असू शकते, कारण पैसे असल्याने तुम्हाला निरोगी जीवन जगता येते, ज्यामुळे तुमचा आनंद वाढू शकतो. मूलत: जर तुम्ही गरिबीत राहत असाल तर तुम्हाला नैराश्याची लक्षणे दिसण्याची शक्यता जास्त आहे...

लोक अधिक पैसे कमवतात तसतसे त्यांच्या नैराश्याचे प्रमाण कमी होत जाते. तथापि, एका विशिष्ट उत्पन्नाच्या उंबरठ्यावर नैराश्याचे प्रमाण पुन्हा वाढू लागते.पैसा असल्याने जीवन सोपे आणि अधिक परिपूर्ण होते का? संपत्तीमुळे तुमच्या मूलभूत गरजा पूर्ण करण्यात तुम्ही सक्षम असणे तुमच्या मानसिक आरोग्यास मदत करू शकते.

पैसा असल्याने लोकांना सार्वत्रिक सामान्य आणि काही असामान्य गरजा भागवण्यात मदत होते; परंतु संपत्तीमुळे तणावही निर्माण होतो. तथापि, ‘कमी विरुद्ध उच्च उत्पन्न असलेल्यांसाठी मानसिक आणि सामाजिक घटक भिन्न असू शकतात.’

एखाद्या विशिष्ट अपेक्षेनुसार जगण्यासाठी दबाव जाणवणे कुटुंबातील इतर सदस्यांसाठी एकमेव आधार आहे. त्यांची सामाजिक स्थिती टिकवून ठेवण्याची जबाबदारी आहे. हे सर्व घटक नैराश्याच्या लक्षणांना कारणीभूत ठरू शकतात किंवा त्यात योगदान देऊ शकतात. श्रीमंत देशांमध्ये नैराश्याची शक्यता जास्त असते.

आपल्याला कल्पना असेल, की नैराश्य हे जगभरातील मानसिक अपंगत्वाचे प्रमुख कारण आहे. त्यामुळे एकूणच प्रत्येक देशाला काही ना काही धोका असतो. श्रीमंत असण्याचा अर्थ असा नाही की तुम्हाला सर्व सुखे सातत्याने अनुभता येतील. आर्थिकदृष्ट्या यशस्वी लोकांमध्ये उदासीनतेची कारणे अनेक आहेत. जे आर्थिकदृष्ट्या यशस्वी आहेत अशांनाही नैराश्याचा अनुभव येतो.

‘पैसा आनंद विकत घेत नाही’ अशी एक जुनी म्हण आहे. श्रीमंतांना परवडणारे फायदे असूनही बऱ्याचदा ती खरी ठरते. उत्पन्नाची पर्वा न करता, काही परिस्थिती आणि घटक संपूर्ण जगभरातील लोकांवर परिणाम करू शकतात. जसे की : ताण, कौटुंबिक संघर्ष, व्यसन, दुःख, नुकसान आणि आरोग्य समस्या...

त्यांपैकी काहींचे मूळ कारण श्रीमंत व्यक्तीसाठी वेगळे असू शकते. पैसे असलेल्या व्यक्तीला पैशामुळे कौटुंबिक संघर्ष येऊ शकतो. उत्पन्नाच्या कक्षेच्या दोन्ही टोकांवरील लोक वरील सर्व अनुभव घेऊ शकतात.

उदाहरणार्थ, आपल्याकडे पैशांचा ढीग असला, तरीही आपण एखाद्या प्रिय व्यक्तीची जागा घेऊ शकत नाही. काही देशांमध्ये लक्षाधीशांना आरोग्यसेवेचा लाभ अधिक चांगला असू शकतो; पण पैसा, कर्करोग आणि इतर तीव्र किंवा अंतिम परिस्थितीतील आजार बरा करू शकत नाही.

बऱ्याच श्रीमंत आर्थिकदृष्ट्या यशस्वी लोकांमध्ये मोठी उदासीनता असू शकते; कारण ते जास्त तास काम करतात आणि कमी झोपतात. त्यांना उच्च अपेक्षा पूर्ण करण्याची गरजदेखील वाटू शकते. अत्यंत श्रीमंत असण्यामुळे निकटवर्ती नातेसंबंध तोडण्याचीही भावना निर्माण होऊ शकते. उदाहरणार्थ, ज्यांना तुमच्या पैशांमध्ये पूर्णपणे स्वारस्य नाही अशांना मित्र बनवणे आणि जवळचे संबंध बनवणे कठीण असते... आणि जरी ते वास्तव नसले तरीही तुम्हाला लोकांच्या प्रेरणांबद्दल कुतूहल वाटते.

मानसिक आरोग्याच्या समस्यांपासून मुक्त असणारा आज या जगती कोणीही नाही. आज आपण ज्या वेगवान जगात राहतो तिथे उदासीनतेसारख्या समस्यांना सीमा नसते. अभ्यासातून असे दिसून आले आहे, की श्रीमंत कुटुंबातील मुलांना होणारी चिंता ही तुलनेने कमी पैसे असलेल्या लोकांपेक्षा २० ते ३० टक्के जास्त असते. श्रीमंत मुले मादक द्रव्ये अन् अल्कोहोलाच्या व्यसनास बळी पडतात.

सुख-समृद्धी भोगत असताना अनेकदा मोठी किंमत मोजावी लागते. मादक आणि व्यसनी पदार्थ अन् अल्कोहोलच्या दुरुपयोगाबरोबरच श्रीमंत किशोरवयीन मुलांमध्ये नैराश्य, चिंता, खाण्यातून जडणारे विकार, फसवणूक आणि चोरीचे प्रमाण त्रासदायक आणि उच्च आहे. त्याची अनेक संभाव्य कारणे आहेत.

पालक, प्रशिक्षक आणि समवयस्कांकडून शाळेत उत्कृष्ट कामगिरी करण्यासाठी आणि अपेक्षांपूर्तीसांठी उच्च दबाव आणला जातो. पालक आणि कुटुंबापासून मुलांना अधिक अलिप्तपणा जाणवतो. क्वचितच कधी तरी ‘नाही’ म्हटले गेलेले असते. जगात कसे वागावे, यासाठी काय काय मर्यादा पाळल्या पाहिजेत, यांचा अभाव दिसून येतो.

भौतिक संपत्ती आणि ऐहिक मालमत्तेमध्ये गुंतून राहण्यावर अधिक भर दिला जातो. कोणत्याही प्रकारचा कमकुवतपणा किंवा असुरक्षितता न दाखवण्याबाबत लोकांवर दबाव असतो. मैत्री आणि सामाजिक जवळीक यांचा विकास आज सोशल मीडियामुळे रोखला जात आहे. विनामूल्य असलेल्या खेळांसाठी कमी वेळ देऊन, इतर जास्त तकलादू क्रियाकलापांसह जीवन आखले जात आहे...

आजच्या युगात सर्वांनाच मानसिक आजारांचा सामना करावा लागत आहे. देशातील गरिबांच्या तुलनेत उच्च उत्पन्न असलेल्या व्यक्तींमध्ये मानसिक आजाराचे प्रमाण अधिक असल्याचे एका सर्वेक्षणातून नुकतेच निदर्शनास आले. जागतिक आरोग्य संघटनेनुसार, नैराश्य एक सामान्य मानसिक आरोग्य स्थिती आहे. जगभरातील पाच टक्के प्रौढांना ती बाधित करते. पैशामुळे ऐहिक सुखे मिळवण्यात मदत होत असली, तरी तो माणसाला मूलभूत आनंद देऊ शकत नाही.

pshubhangi@gmail.com (लेखिका मानसोपचारतज्ज्ञ आणि डहाणूतील वेदांत इन्स्टिट्यूट आॅफ मेडिकल सायसेन्सच्या अधिष्ठाता आहेत.)