समस्त देशवासीयांना जोडण्यासाठीच संमेलन दिल्लीत

यंदाचं ९८ वे अखिल भारतीय साहित्य संमेलन देशाची राजधानी दिल्ली इथं भरवण्याची घोषणा अखिल भारतीय मराठी साहित्य महामंडळानं केली आणि दिल्लीतील मराठी लोक आणि महाराष्ट्रातील साहित्यरसिकांकडून अनेक वर्ष प्रलंबित असलेल्या मागणीची पूर्तता झाली. ही स्वागतार्ह बाब..आजवर महाराष्ट्राबाहेर अनेक राज्यांत साहित्य संमेलन भरलं असलं, तरी संयुक्त महाराष्ट्र झाल्यापासून दिल्ली इथं एकदाही मराठीचा आवाज देशाच्या राजधानीत उमटला नव्हता. यापूर्वी १९५४ मध्ये दिल्लीमध्ये अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन झालं होतं. त्या वेळी काकासाहेब गाडगीळ स्वागताध्यक्ष होते तर तर्कतीर्थ लक्ष्मणशास्त्री जोशी संमेलनाचे अध्यक्ष होते.त्यांनी त्या वेळी अध्यक्षपदावरून केलेले भाषण आजही उपलब्ध असून त्यातील अनेक मुद्दे आजच्या परिस्थितीतही समर्पक आहेत. आता दिल्लीला होऊ घातलेल्या मराठी साहित्य संमेलनाच्या निमित्तानं मराठी साहित्य संस्कृती आणि अस्मितेला पुन्हा राष्ट्रीय पटलावर आणता येईल, अशी मराठी माणसाची सार्थ भावना आहे..संमेलनासाठी दिल्लीच का? त्यामागे काही राजकीय हेतू तर नाहीत? दिल्लीत साहित्य संमेलन घेतल्याने मराठीला अभिजात दर्जा मिळणार आहे काय? ग्रंथविक्रेत्यांना एवढ्या दूर परभाषिक मुलखात प्रतिसाद मिळणार काय? यापासून हे तर साहित्य संमेलन आहे, की वार्षिक पर्यटन असे अनेक प्रश्नही काही घटकांनी उपस्थित करायला सुरुवात केली आहे. खरंतर मराठी साहित्य संमेलन कुठंही भरवले गेले तरी आधी आणि नंतर काही ना काही निमित्तानं वाद निर्माण होणे ही सुद्धा एक परंपरा आहे.आजवर कुठल्याही वादाशिवाय झालेले एकही साहित्य संमेलन आढळून येणार नाही. किंबहुना वाद हेच मराठी साहित्य संमेलनाचं शक्तिस्थळ सुद्धा आहे. अर्थात साहित्य संस्कृती ही मुळातच लोकशाहीच्या पायावर उभी राहत असल्याने अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य म्हणूनच या अशा विरोधी मतांकडे पाहिले पाहिजे आणि त्याचेही निराकरण करण्याचा अथवा काही मुद्दे स्वीकारण्याचा उदारपणा असणेही अभिप्रेत आहे. मराठी साहित्य संस्कृतीबाबतची चर्चा त्यामुळेच अर्थपूर्ण होऊ शकेल..अखिल भारतीय साहित्य संमेलन दिल्लीत व्हावे यासाठी गेली पाच-सहा वर्ष संजय नहार यांच्या सरहद संस्थेप्रमाणेच दिल्लीतील अन्य संस्थाही प्रयत्न करत होत्या. सरहदने पंजाबमधील राष्ट्रसंत नामदेव यांच्यामुळे पावन झालेल्या घुमान येथे २०१५ मध्ये ८८ वे अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन यशस्वीपणे भरवून दाखवले होते.पंजाब आणि महाराष्ट्राच्या सातशे वर्षांच्या सांस्कृतिक समन्वयाला पुन्हा उजाळा मिळाला. दिल्ली येथे भरणार असलेल्या आगामी संमेलनाचे आयोजकत्वही सरहदला लाभले असले, तरी हे संमेलन कुठल्याही संस्थेचे नाही तर महाराष्ट्राचे आहे हे वास्तव मराठी माणसाने लक्षात घेणे आवश्यक आहे..एके काळी दिल्लीच्या तख्तावरही प्रभाव निर्माण करणारे बाजीराव पेशवे, मल्हारराव होळकर, महादजी शिंदेंसारखे मुत्सद्दी सेनानी महाराष्ट्रात घडले. महाराष्ट्राबाहेर झेप घेत मराठी माणसाचे अस्तित्व प्रबळपणे संपूर्ण देशासमोर ते आणू शकले. महाराजा यशवंतराव होळकरांनी तर बादशाहला इंग्रजांच्या तावडीतून सोडवण्यासाठी दिल्लीवरही स्वारी केली होती हाही इतिहास आहे.थोडक्यात इतिहासात दिल्लीच्या राजकारणावर महाराष्ट्राने प्रदीर्घ काळ प्रभाव गाजवला. आधुनिक काळातही सी.डी. देशमुख, यशवंतराव चव्हाण, शरद पवार आणि नितीन गडकरी हे दिल्लीतील प्रभावशाली मराठी नेते होत. असे असले तरी मराठी साहित्य-संस्कृतीचा ठसा तेथे उठवण्यात आजवर पुरेसे यश मिळालेले नाही हे एक कटू वास्तव आहे. आजवर मराठी भाषेला किती ज्ञानपीठ पुरस्कार प्राप्त झाले याचाही इतिहास प्रत्येकाने पाहायला हवा..राजकीय प्रभाव आणि सांस्कृतिक प्रभाव यात मूलभूत फरक असतो. सांस्कृतिक प्रभाव हा जास्त काळ टिकणारा असतो. सातवाहन काळात माहाराष्ट्री प्राकृत ही देशाची साहित्य भाषा बनली होती. दोन हजार वर्षांपूर्वीचा सम्राट हाल सातवाहनाने संपादित केलेला गाथा सप्तशतीसारखे प्रगल्भ काव्यग्रंथ असो की विमल सुरीचे रामकथेवरील आद्य महाकाव्य पउमचरिय असो, आजच्या मराठीच्या पूर्वज भाषेत लिहिले गेले.मराठी ही प्राकृत भाषांतील श्रेष्ठ भाषा आहे असा बहुमान कवी दंडीने केलेला आहे. माहाराष्ट्री भाषा एके काळी साहित्यजगताच्या अभिव्यक्तीचे महत्त्वाचे साधन बनली होती. जन्माने गैर-मराठी असूनही मराठीत संघदास गणीने वासुदेवहिंडी लिहिले तर उद्योतन सुरीने कुवलयमाला हा उत्कृष्ट कथात्मक काव्य-ग्रंथ लिहिला..असे शेकडो ग्रंथ मराठीत इतिहासकाळातच लिहिले गेले. ही मराठीची महत्ता तिचा एके काळचा राष्ट्रीय प्रभाव सिद्ध करते. परंतु अलीकडचे चित्र पाहिले तर मराठीचा प्रभाव खुद्द महाराष्ट्रातूनच ओसरत चालला आहे की काय अशी शंका यावी असे विदारक चित्र आहे.आपल्याच गल्लीत आपण राजे असल्याच्या संकुचित साच्यात अडकत गेल्याने साहित्य संमेलने, मग ती महाराष्ट्रात होवोत की बाहेर, मूठभर लोकांपुरती मिरवण्याची संधी बनल्याचा आरोप होत असतो. जागतिकीकरणाचा ओझरताही स्पर्श न झाल्याने मुळात साहित्य संमेलनाचीच आवश्यकता काय असेही प्रश्न विचारले जाऊ लागले..असे प्रश्न निर्माण होतात कारण मुळातच साहित्य संमेलन का आणि कशासाठी याबाबत असणारी वेगवेगळी मते. साहित्य संमेलन म्हणजे एक जत्रा किंवा उत्सव आहे, असा भल्या-भल्यांचा समज असला तरी साहित्याचा असा उत्सव जगभरात खूप कमी ठिकाणी साजरा केला जातो.मराठी साहित्यात काय घडले, सध्या काय घडत आहे आणि त्याच्या भविष्यकालीन दिशेबाबत मंथन होणारे साहित्य संमेलन दिशादर्शक ठरतेच. सदैव असेच घडते असेही नाही. असे असले तरी साहित्य संमेलने आजही सर्वांना आकर्षित करून घेत प्रभावित करतात. साहित्य संमेलनाचे यशापयश याच पायावर मोजले पाहिजे..घुमान येथील साहित्य संमेलनाने मराठी माणसाचे या ठिकाणी भेट देण्याचे प्रमाण लक्षणीय वाढले. दरवर्षी पन्नास हजार पेक्षा जास्त मराठी लोक आता तिथं भेट देऊ लागले आहेत, हे त्या संमेलनाचे यश. दिल्ली ही देशाची राजधानी असल्याने तेथून अवघ्या देशातील साहित्य रसिकांना साद घालत मराठी ही भाषा आणि महाराष्ट्राची अस्मिता देशासमोर ठेवण्याची ही अमूल्य संधी या संमेलनाच्या रूपाने मिळण्याची शक्यता आहे.दिल्लीत संमेलन घेतल्याने अभिजात मराठीची सुमारे दीड दशक प्रलंबित असलेली मागणी पूर्ण होईल काय, असाही काहींना प्रश्न आहे. भारतातील बव्हंशी सांस्कृतिक प्रश्नांना राजकीय रूप देण्याची सध्याची प्रवृत्ती पाहता यात असलेले मतभेद समजता येऊ शकतात..पण मराठीला अभिजात दर्जा मिळावा यासाठी केंद्रावर दबाव आणण्यासाठी हे साहित्य संमेलन आहे काय या प्रश्नाचे उत्तर माझ्या मते नकारार्थी आहे. मराठी भाषेचे प्राचीनत्व, मौलिकत्व व स्वतंत्र अस्तित्व पूर्वीच सिद्ध झालेले आहे. हे संमेलन मराठी साहित्य संस्कृतीचे दर्शन समस्त देशवासीयांना कसे होईल हे पाहण्यासाठी आहे.सुमारे दीड कोटी लोकसंख्या असलेल्या दिल्लीत सुमारे पाच लाख मराठी बांधव नोकरी-व्यवसायाच्या निमित्ताने स्थायिक झालेले आहेत तर किमान दोन लाख मराठी बांधव दिल्लीच्या नजीकच्या परिसरात राहतात. सुमारे पंधरा हजार मराठी तरुण केंद्रीय लोकसेवा आयोगाच्या परीक्षांच्या निमित्ताने दिल्लीत आलेले असतात..मराठीपासून तुटलेल्या आणि परभाषिक संस्कृतीच्या प्रभावात येणाऱ्या या लोकांना मराठीशी नव्याने जोडून घेता येईल, ही एक संधी तर आहेच पण त्याहीपेक्षा मोठी संधी म्हणजे महाराष्ट्र एक फक्त औद्योगिकदृष्ट्या पुढारलेले आणि राजकीयदृष्ट्या महत्त्वाचे राज्य नाही तर ते साहित्य-संस्कृतीतही एक प्रगल्भ राज्य आहे हे दाखवण्याची मोठी संधी आहे. अन्यभाषिक साहित्यिक व प्रकाशक आणि मराठी साहित्यिक व प्रकाशक यांच्यामधील हे संमेलन एक उत्कृष्ट दुवा ठरू शकते हेही लक्षात घेणे आवश्यक आहे.भाषेतील साहित्याचा प्रसार किती, यावर कोणत्याही भाषेचे सांस्कृतिक महत्त्व अधोरेखित होत असते. हे करण्यासाठी अन्य उपायही आहेत. तेही केलेच पाहिजेत. संमेलनात किती ग्रंथ विकले जातात हे महत्त्वाचे नाही तर त्या ग्रंथांचा परिचय किती समर्थपणे करून दिला जातो हे महत्त्वाचे आहे. किंबहुना भावी यशाची ती पायाभरणी असते..‘साहित्य संमेलन म्हणजे वार्षिक पर्यटन’ असे म्हणणारे किंवा हे संमेलन ‘डावे की उजवे’ असे म्हणणारे आपल्याला मराठी साहित्य-संस्कृतीच्या प्रवाहांचे अज्ञानच दाखवत असतात. दिल्लीतील संमेलन केवळ कोणा एका संस्थेने प्रायोजित केलेले साहित्य संमेलन नाही तर जात, धर्म, पक्ष यांच्या पलीकडे जाऊन महाराष्ट्र एक आहे आणि जगभरचे मराठी भाषक याचे प्रायोजक आहेत हा संदेश देशाला आणि त्याचवेळी समस्त महाराष्ट्राला देणारे संमेलन ठरावे, अशी अपेक्षा बाळगणे योग्य ठरेल असा विश्वास वाटतो.(लेखक हे प्रसिद्ध साहित्यिक आणि इतिहास संशोधक आहेत.).ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

समस्त देशवासीयांना जोडण्यासाठीच संमेलन दिल्लीत

Related Stories