निसर्गाच्या कुशीतली कलाकुसर

- अंजली कलमदानी, anjali.kalamdani10@gmail.com

‘वारसा’ हा आपल्या संस्कृतीचा भाग आहे. निरनिराळ्या कालखंडात बांधलेल्या इमारती त्या विशिष्ट काळातील जीवनशैली, बांधकामशैली, इतिहास, मूर्तिशास्त्र यांचा दस्तऐवज असतो. त्याच्याकडं कलात्मक दृष्टीनं पाहताना, त्याचं महत्त्व जाणून त्याचं जतन संवर्धन करून आजच्या काळातही हा वारसा उपयोगात ठेवूनही प्रगती साधता येते.

आपल्या पूर्वजांनी उभारलेल्या इमारतींच्या मागची संकल्पना, बांधकामाचं तंत्र समजून घेतलं, तर त्यामधील बलस्थानं ओळखून नवनिर्मितीमध्ये त्यांचा अंतर्भाव करता येतो. इमारतींच्या वारशाचं महत्त्व जाणून त्यांच्या जतन-संवर्धनाचं शास्त्र हा वास्तुकलेचा महत्त्वाचा भाग आहे. प्रत्येक वास्तूचं जतन-संवर्धन हे आव्हानात्मक असतं कारण तिचं बाह्यस्वरूप दिसत असतं पण तिचं बांधकाम, स्थापत्य यांचा तपास करण्याचं शास्त्र दरवेळी नव्यानं अनुभवसमृद्ध करतं.

वास्तुवारसा आणि पर्यटन यांची सांगड अक्कलहुशारीनं घालून प्रगत देश अर्थकारण कसं करतात व आपण कुठं कमी पडतो याचं अवलोकनही गरजेचं आहे. या लेखमालेची सांगता लोकप्रिय शिवमंदिरानं करू या. वाचक - रसिकांनी दिलेल्या भरघोस प्रतिसादाबद्दल अनेक धन्यवाद. सकाळचे विशेष आभार.

शालेय जीवनात भोर-भाटगर-बनेश्वर अशी सहल हमखास असायची. भाटघर धरणाचा जलाशय पाहिल्यावर बनेश्वराच्या जंगलात विसाव्याचं स्थान असायचं. पुण्यापासून केवळ एक तासाच्या अंतरावर घनदाट वनराजीत बनेश्वराचा महादेव एका वेगळ्याच दिमाखात विसावला आहे. बनात राहणारा हा ईश्वर हिरवाई आणि निर्झर पाण्याच्या संगतीत भक्तांना भक्ती आणि निसर्गसौंदर्याचा अमाप आनंद बहाल करतो.

पुणे-सातारा रस्त्यावर पुण्यापासून ३६ किलोमीटर अंतरावर नरसापूर गावात बनेश्वर महादेवाचं मंदिर असून हा परिसर जंगलात आहे. पक्ष्यांचा भरपूर वावर असलेल्या अभयारण्याचाही भाग आहे. बलाबर ग्रे हॉर्नबिलसारखे दुर्मीळ स्थलांतरित पक्षी काही काळ इथे वास्तव्यास येतात. पक्ष्यांबरोबरच दुर्मीळ वृक्षवल्ली अरण्यात आहे.

नीरा नदीची उपनदी शिवगंगा सभोवतीच्या जंगलातून वाहत जाते व पुढं नीरा-नरसिंगपूर इथं भीमा नदीला जाऊन मिळते. मंदिराचा परिसर १५ हजार चौरस फुटांचा असून जंगलाच्या २५ एकराच्या मानानं हा छोटासाच बांधकामाचा तुकडा आहे. शिवगंगा नदीचा परिसर इथं फारच रमणीय असून पर्यटनाची उत्तम जागा आहे.

बनेश्वराचं मंदिर नानासाहेब पेशव्यांनी १७४९ मध्ये बांधलं. त्यावेळी मंदिराच्या उभारणीचा खर्च ११ हजार ४२६ रुपये ८ आणे ६ पैसे इतका आल्याची नोंद आहे. १७३९ मध्ये वसईच्या लढाईत चिमाजीअप्पांनी पोर्तुगीजांचा पाडाव केला त्यावेळी त्यांनी चर्चच्या काही घंटा विजयाचं प्रतीक म्हणून आणल्या.

पैकी एक घंटा बनेश्वराच्या मंदिरात असून त्यावर १६८३ असं ठळकपणे लिहिलं आहे व वरती येशू ख्रिस्ताच्या क्रॉसची प्रतिमा आहे. अशाच अवजड पोर्तुगीज घंटा भीमाशंकर, नीरा-नरसिंगपूर, ओंकारेश्वर, वाईच्या शिवमंदिरातही पाहायला मिळतात.

मंदिर परिसरामध्ये काळ्या पाषाणातील मुख्य गर्भगृह व पुढं दगडी मंडप आहे. मंदिर व मंडपासमोरच नंदीमंडप व आवारात चार पाण्याची कुंड आहेत. संपूर्ण मंदिराभोवती पाण्याचा प्रवाहित झरा दगडी वैशिष्ट्यपूर्ण वाहिनीतून फिरतो. दगडात साकारलेली ही अनोखी कलाकृती आहे. घनदाट वृक्षराजीत वसलेल्या मंदिराची वास्तुकला पाण्याच्या प्रवाहाशी निगडित आहे.

हिरवाई, डोंगरातून वाहत येणारे स्वच्छ निर्मळ पाणी आणि दगडांमध्ये त्यांना सांभाळून घेणारी वास्तुनिर्मिती हे या जागेचं वेगळेपण आहे. मंदिराच्या मंडपाला यादवकालीन शैलीचे स्तंभ असून त्यावर दगडी कमानी आहेत. जोत्याच्या दगड कामात हत्ती व फुलांच्या प्रतिमा साकारल्या आहेत. मंदिराच्या शिखराच्या तळाशी सपाट प्रतलांचे भाग असून त्यावर मध्यवर्ती तीन घुमट व कडेला स्तंभावर घुमटांची रचना दिसून येते.

एकूण २४ घुमट शिखराच्या तळाशी आहेत व त्याखाली देवतांच्या मूर्ती कोरलेल्या आहेत. मंदिराचं शिखर अवकाशात झेपावताना निमुळत्या भागात फारशी कलाकुसर नाही परंतु टोकाला तीन निमुळते होत जाणारे पारंपरिक पद्धतीचे घुमट आहेत. या घुमटांच्या तळाशी पुन्हा छोटे ८ घुमट आहेत. शिखराकडं बारकाईनं पाहिल्यावर कारागिरांची ही अदाकारी नजरेस पडते.

मंडपाच्या छतावर छोटं शिखर असून मोठे व छोटे शिखर चुन्यामध्ये प्रमाणबद्धता राखली आहे. शिखरांचं सर्व काम चुन्यामध्ये असून त्यावर रंगरंगोटीचे अनेक थर चढले होते. तसेच उत्कृष्ट प्रतीच्या दगड कामावरही विविध प्रकारचे थर चढले होते. २०२२ मध्ये डिसेंबरच्या दरम्यान दुरुस्त्या करणाऱ्या कारागिरानं जुने ऐतिहासिक चुन्यातील स्टको काम उतरवलं किंवा खरडून काढले.

मंदिर विश्वस्त ‘किमया’ कडे आले तेव्हा अनभिज्ञ कारागिरानं नुकसान करून ठेवलं होतं. किमया वास्तुविशारदांच्या गटानं मंदिर परिसराची रेखांकनं केली. पूर्वी आम्ही मंदिराला भेट दिली असता जिज्ञासेपोटी मंदिर परिसराचे छायाचित्रण केलं होतं. त्याचा उपयोग मंदिराच्या शिखराच्या जतन संवर्धनासाठी झाला.

किमयाच्या गटानं जागेवर तपशीलवार मापं घेऊन रेखांकनं केल्यावर जुन्या छायाचित्रणावरून नियोजित चुन्याच्या कळसाची तपशीलवार प्रमाणबद्ध रेखांकनं कारागिरांसाठी तयार केली. भिंतींच्या दगडावर चढलेले रंगाचे थर कारागिरांनी मेहनतीनं उतरवले आहेत, चुन्यामध्ये मूळ स्वरूपात शिखराचं जतनसंवर्धन पूर्ण झालंय.

परिसरातील इतर मंदिरं, कुंड यांच्या संवर्धनाचं काम टप्प्याटप्प्याने होत राहील. कुंडांमध्ये छोट्या आकाराची अनेक कासवं भक्तांचं व पर्यटकांचं आकर्षण होतं. पण छोट्या कुंडात जास्त कासवांचं शास्त्रीयदृष्ट्या संवर्धन होत नसल्यामुळं वनखात्यानं त्यांना इतरत्र हलवलं. एका कुंडामध्ये भव्य गोमुख आहे. त्यामधून आजूबाजूच्या डोंगरातून झिरपणारं स्वच्छ पाणी कुंडात पडतं.

हे पाणी जंगलातून वाहत असताना औषधीवृक्षांच्या मुळांचे अंश त्यात उतरल्यामुळं त्याला औषधी गुणधर्म असल्याचंही मानलं जातं. मंदिर व परिसराचे, पाण्याच्या झऱ्यांचे येणारे प्रवाह यांचे शास्त्रीय विश्लेषण करून पाण्याची शुद्धता, पाणी परिसरात येणं व पुढं प्रवाहित होणं यांचा सांगोपाग अभ्यास करणं आवश्यक आहे. त्यासाठी तज्ज्ञांची मदत घेण्यात येणार आहे. पाणी प्रवाहित होताना आजूबाजूचे सांडपाणी, मलनिःसारण पाण्यात मिसळून पाणी दूषित होणार नाही याची सुव्यवस्था करणे हाही जतन संवर्धनाचाच भाग आहे.

फक्त मंदिराचं जतन-संवर्धन नाही तर बनाचं सर्व समावेशक जतन होणं आवश्यक आहे. पाणी, निसर्ग व वास्तुकला इथं परस्परपूरकतेनं नांदत आहेत. इथं येणाऱ्या प्रत्येक भक्ताला निसर्गाच्या सान्निध्यातली भक्तिभावाची अनुभूती मिळते. अभयारण्यामुळं मंदिराभोवती होणाऱ्या नको त्या ''विकासाला'' इथे आपोआप मर्यादा पडल्यामुळं मंदिराचं व परिसराचं पावित्र्य राखलं जाते.

कारागरांनी चुन्यामध्ये आपलं कसब पणाला लावून तन्मयतेनं वारसा जपण्याचं काम तज्ज्ञांच्या मार्गदर्शनाखाली केलं. तेव्हा पुन्हा एकदा भोर-भाटगर-बनेश्वर नाहीतर फक्त बनेश्वरची सहल काढायला काहीच हरकत नाही.

(लेखिका वास्तुविशारद असून जतन-संवर्धन क्षेत्रात कार्यरत आहेत.)

(हे पाक्षिक सदर आता समाप्त होत आहे. )