साहित्यिकांच्या भाईचाऱ्याचा भेंडी बाजार!

भेंडी बाजाराचे नाव काढले तर मुस्लिम वस्ती, धार्मिक दंगली, दाऊद इब्राहिम आणि छोटा शकीलचे घर सर्वांना आठवते. मात्र, इतिहासाचा साक्षीदार असलेल्या भेंडी बाजाराची खरी ओळख वेगळी आहे. अनेक उर्दू साहित्यिकांचे एके काळी तिथे वास्तव्य होते. त्या आठवणींचा भाईचारा आजही विस्मरणात गेलेला नाही....भेंडी बाजार, मदनपुरा आणि नागपाडासारखा मुस्लिमबहुल विभाग एकेकाळी मुंबईच्या साहित्यिक आणि सांस्कृतिक जीवनाचा अविभाज्य भाग होता. या भागात अनेक उर्दू साहित्यिकांचे वास्तव्य होते. त्यांच्या गाठीभेटीची ही ठिकाणे. इथल्या अनेक साहित्यिकांच्या सिद्धहस्त लेखणीतून अजरामर साहित्याची निर्मिती झाली. कला, साहित्य, चित्रपट, नाटक अधिक समृद्ध झाले. येथील साहित्यिकांमुळे हिंदी, उर्दू साहित्याला वैभवाचे दिवस आले होते.अधिक समृद्ध आणि सकस साहित्य निर्मिती करणारे लेखक, शायर या विभागाने मुंबईला दिले. मात्र, १९९२-९३ मध्ये मुंबईत भीषण दंगल झाली आणि त्यानंतर या विभागाकडे लोकांचा पाहण्याचा दृष्टिकोन बदलला. या दंगलीच्या जखमा अजूनही ताज्या आहेत. कला, साहित्याच्या दृष्टीने संपन्न असलेल्या या विभागाकडे विशिष्ट मानसिकतेतून अलीकडे बघितले जात आहे. मुंबई आणि महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक हितासाठी ते घातक आहे..भेंडी बाजाराने सआदत मंटो, कैफी आझमी, शकील बदायुनी, मजरूह सुल्तानपुरी, साहीर, जांनिसार अख्तर इत्यादींसारख्या अनेक जागतिक कीर्तीच्या साहित्यिकांना घडवले. संघर्षाच्या काळात हात दिला. भेंडी बाजार घराण्याने लता मंगेशकर, किशोरी आमोणकर, वसंतराव देशपांडे, मन्ना डे यांच्यासारखे जगप्रसिद्ध गायक दिले. मोहम्मद रफी, दिलीप कुमार, मेहबूब खान, अभिनेत्री नादिरा यांनी आपल्या जीवनाचा काही काळ या भागात काढला आहे.पाकिस्तानचे जनक मोहम्मद अली जिना, दानशूर उद्योगपती मोहम्मद रोग्ये येथे राहिले आहेत. मदनपुरा हे उर्दू साहित्याचे केंद्र होते. भेंडी बाजाराची खरी ओळख जगापुढे आणण्यासाठी ‘उर्दू मर्केज’चे संस्थापक झुबेर आझमी हे धडपड करत आहेत. नागपाड्यात ‘रोलेक्स’ नावाचे जुने हॉटेल आहे. तिथून मदनपुऱ्याच्या रस्त्याकडे वळळ्यानंतर एक निमुळती बॅग गल्ली आहे. या गल्लीतले शेवटचे कार्यालय ‘उर्दू मर्केज’चे आहे. कार्यालयाच्या बाहेर जगप्रसिद्ध शायर गालिब, इकबाल, कैफी आझमींचे जगप्रसिद्ध शेर त्यांच्या फोटोसह लावलेले आहेत..कार्यालयात सर्वत्र जुन्या उर्दू, इंग्रजी दैनिकांची कात्रणे, असंख्य उर्दू पुस्तके विखुरलेली आहेत. इंग्रजी, उर्दू साहित्याचे अभ्यासक, संशोधक मात्र पेशाने वकील असलेले झुबेर आझमी यांनी काही वर्षांपूर्वी उर्दू साहित्यिकांना एकत्र आणण्यासाठी या मंचाची स्थापना केली. त्यातून २०१५ पासून भेंडी बाजार उर्दू फेस्टिवल जन्माला आला. या फेस्टिवलच्या निमित्ताने जावेद अख्तर यांच्यापासून अनेक नामवंत उर्दू कवी, साहित्यिक मदनपुरा भागात येऊन गेले व जुन्या आठवणींना उजाळा मिळाला.भेंडी बाजार परिसरात लहानाचे मोठे झालेल्या जुबेर आझमी यांना मदनपुऱ्यात वास्तव्यास असलेल्या सर्व मोठ्या साहित्यिक, कलावंतांबद्दल थोडी माहिती होती. मजरूह सुल्तानपुरींसह अनेक उर्दू साहित्यिकांसोबत आझमी यांचा परिचय होता. अलीकडे भेंडी बाजाराच्या पुनर्विकासासाठी एसबीयूटी प्रकल्प सुरू झाला. या प्रकल्पामुळे येत्या काही काळात भेंडी बाजाराचे स्वरूप पूर्णपणे बदलणार आहे..मात्र, हे सर्व होत असताना भेंडी बाजाराच्या इतिहासाच्या खाणाखुणा जपणे अत्यंत गरजेचे आहे, याची जाणीव झुबेर यांना प्रकर्षाने झाली. मात्र, कुठलेही काम सुरू करण्यासाठी एक स्पार्क लागतो. झुबेर यांना एका घटनेतून तो मिळाला. भेंडी बाजारात घडलेल्या साहित्यिकांची ओळख होण्यासाठी झुबेर यांनी हेरीटेज वॉक सुरू केला होता. लेखक सआदत मंटो राहत असलेल्या नागपाडा जंक्शनच्या घरापासून या वॉकची सुरुवात होते.या वॉकमध्ये इथे कधी काळी राहात असलेल्या या कवी-साहित्यिकांचे घर, बैठका होत असलेले हॉटेल दाखवले जाते. अचानक एका विद्यार्थिनीने दाऊदचे घर कुठले, असा प्रश्न विचारला. त्या वेळी वॉक नेमका बोहरी मोहल्ल्यातील दाऊद इब्राहिमच्या घराच्या खालूनच चालला होता. झुबेर यांनी विद्यार्थ्यांना दाऊदचे घर दाखवले. मात्र, भेंडी बाजाराची ओळख दाऊद इब्राहिमच्या नावाने होते याचे त्यांना वाईट वाटले..या घटनेने भेंडी बाजाराचा खरा इतिहास जगासमोर आणण्याचा त्यांचा इरादा अधिक पक्का झाला. झुबेर यांचे म्हणणे आहे, की भेंडी बाजाराची खरी ओळख दाऊद इब्राहिम नव्हे; तर भाषातज्ज्ञ दाऊद दळवी, छोटा शकील नाही, तर शकील बदायुनी, स्मगलर शमीम राडू याच्याऐवजी शमीम तारीक ही आहे. ‘उर्दू मर्केज’ने २०१५ मध्ये उर्दू फेस्टिवल घेण्यास सुरुवात केली.भेंडी बाजारात दानशूर उद्योगपती मोहम्मद अली रोग्ये राहात. जामा मशीद त्यांनीच बनवली. नाना शंकरशेठ, सर जमशेदजी जिजिभॉय व मोहम्मद रोग्ये हे तिघे मित्र होते. ते दररोज भेटायचे. दोघांकडून रुग्णालय उभारण्यासाठी जमीन दान केल्याचे रोग्ये यांना समजले तेव्हा त्यांनी तातडीने त्यांची जमीनही दान दिली. जे. जे. रुग्णालय अशा दानशूरांच्या दानातून आकाराला आले..जावेद अख्तर यांचे वडील जांनिसार अख्तर हे नागपाड्यात १० ते ११ वर्षे राहिले. अनेक गाजलेली गाणी, शायरी त्यांनी नागपाड्यात याच घरात बसून लिहिली. त्या वेळी भोपाळवरून अख्तर यांची पत्नी त्यांना उर्दूत पत्र पाठवायची. ही पत्रे आता साहित्याच्या अभ्यासक्रमाचा एक भाग झाला आहे. १९६४ मध्ये जावेद अख्तर मुंबईत आले. काही दिवस ते इथे राहिले.भेंडी बाजार उर्दू साहित्याचे केंद्रस्थान का बनले? तर १९३४ मध्ये लंडनमध्ये प्रोगेसिव्ह रायटर असोसिएशनची स्थापना झाली. डावे विचार असलेल्या या संघटनेला मुंबईत खऱ्या अर्थाने पोषक वातावरण मिळाले. त्या काळात मुंबई हे शिपिंग, कापड उद्योगाची राजधानी झाली होती. गिरण्या असल्यामुळे कामगारांची संख्या जास्त होती. मदनपुरा हे त्या वेळी मुंबईचे मँचेस्टर होते. असे म्हणतात, की त्या वेळी भेंडी बाजारात घराघरात हँडलूम चालायचे..मालेगाव, सोलापूरचे निवृत्त गिरणी कामगारही येथे आले. त्यामुळे आजही या भागात बुनकर अन्सारी समाजाची लोकसंख्या अधिक आहे. भेंडी बाजारात कम्युनिस्ट आणि मुस्लिम लिग या दोन पक्षांचा प्रभाव होता. भेंडी बाजारात ठिकठिकाणी मुशायरे होत. शायरीला दाद देणारे दर्दी रसिकही होते. त्यामुळे साहजिक हा भाग सर्व लेखक, साहित्यिकांचे आवडते ठिकाण होता. मुळात भेंडी बाजार हे नाव कसे पडले, यावरून आजही वाद आहेत.‘विकिपिडिया’मध्ये बिहाईंड द बजार यावरून भेंडी बाजार असे नाव पडल्याचे सांगितले गेले. मात्र, ते लॉजिक पटणारे नसल्याचे झुबेर यांचे म्हणणे आहे. दुसऱ्या आख्यायिकेनुसार या ठिकाणी भेंडीची शेती होती. मात्र, या ठिकाणी कुंभारवाडा होता. मातीच्या भांड्यांचा मोठा बाजार होता. भांडी या शब्दाचा अपभ्रंश होऊन तो ‘भेंडी’ असा झाला असावा, असे झुबेर सांगतात. दिवंगत पत्रकार मुज्जफर हुसेन यांनी याचे पुरावेही दिले आहेत..भेंडी बाजारातील हॉटेल, चविष्ट खिमा चाप, मस्का व चहा हादेखील एक आकर्षणाचा भाग होताच. गालीब गार्डनला चक्कर मारली की सआदत मंटो त्यानंतर ‘सादवी’ या हॉटेलमध्ये ठिय्या मारून बसत. मंटोंच्या कथेमधील सर्व व्यक्तिरेखा या रेड लाईट भागातील व्यक्तींवर आधारल्या आहेत. याच भागातील ‘वजीर’ हॉटेल हा सर्व शायर, कवींचा बैठकीचा अड्डा होता. मात्र, ‘वजीर’ हॉटेलचा चहा किंवा जेवण काहीच चविष्ट नव्हते.मात्र, साहित्यिक कितीही वेळ बसले तरी साहित्यप्रेमी असलेले हॉटेल मालक त्यांना हटकायचे नाहीत. मदनपुऱ्यात साहित्य संस्कृती विकसित होत गेली. लहानपणी साहीर, कैफी आझमी, मजरूह सुल्तानपुरी यांच्या रंगलेल्या मैफलींचे अनेक जण साक्षीदार आहेत. २०१२ मध्ये ‘उर्दू मर्केज’ने उर्दू-मराठी फोरम सुरू केला. त्या अंतर्गत मराठी दिवस साजरा करण्यासाठी कवी नारायण सुर्वे यांना बोलवायचे ठरवले. सुर्वे यांच्याशी ‘उर्दू मर्केज’ने संपर्क साधला..तेव्हा सुर्वे म्हणाले, की माझा आणि भेंडी बाजाराचा अगदी जवळचा संबध आहे. कैफी आझमींसोबत बसून शमीम भाईचा खिमा-पाव खाणे ही माझी आवडती गोष्ट होती. ज्ञानपीठ पुरस्कार विजेते विं. दा. करंदीकर यांचादेखील भेंडी बाजाराशी जवळचा संबंध होता. लोकशाहीर अमर शेख येथे कायम येत राहायचे. त्यांच्या संघटनेचे कार्यालयही मदनपुरा भागात होते. नामदेव ढसाळ यांचाही भेंडी बाजाराशी जवळचा संबध होता..कैफी, दिलीप कुमार ते मोहम्मद रफी...लेखक ख्वाजा अब्बास यांनी राज कपूर यांच्या कित्येक चित्रपटांच्या कथा ‘गुलजारे अहमद’ या हॉटेलमध्ये बसून लिहिल्या. दिलीप कुमार यांच्या वडिलांचे या ठिकाणी ड्राय फ्रूटचे दुकान होते. कोलंबो स्टोअर्सच्या वर दिलीप कुमार राहायचे. भेंडी बाजारातून ते पश्चिम मुंबईत शिफ्ट झाले. मात्र, ‘मरहुमे आलम’ बेकरीतील भेजा फ्राय त्यांचा अत्यंत आवडता. ते खास गाडी पाठवून हा नाश्ता मागवून घेत. मांडवी पोस्ट ऑफिस असलेल्या इमारतीत मोहम्मद रफी दोन वर्षे राहिले.रफी यांचे साडू मदनपुऱ्यात राहायचे. अभिनेता महमूद यांची आत्या, क्रिकेटपटू सलीम दुरानी, गुलाम परकार हे भेंडी बाजारात राहायचे. मोहम्मद अली जिना मदनपुरा भागात राहात. तिकडे अजूनही मुस्लिम लीगचे कार्यालय आहे. मौलाना अब्दुल कलाम आझाद मुंबईत आले की ते क्ले रोडच्या ‘पालनजी’ हॉटेलमध्ये उतरायचे. अमीन सयानी यांची आई कुलसूम सयानी या डोंगरीत राहात. कैफी आझमी नागपाड्यातील ‘साबरी’ हॉटेलजवळच्या इमारतीत राहायचे..भेंडी बाजार घराणे म्हणजे देशात अतिशय सन्मानाचे संगीत घराणे. मुरादाबादवरून आलेले छज्जू खान, नजीर खान व खादिम हुसैन खान या भावांनी १८९० मध्ये हे घराणे सुरू केले. चकालामध्ये ते राहात होते. लता मंगेशकर, किशोरी आमोणकर, बेगम अख्तर, कुमार गंधर्व, वसंतराव देशपांडे, मन्ना डे यांच्यासारखे मोठे शिष्य हे या घराण्याने देशाला दिले आहेत. दिवंगत लता मंगेशकर यांना भेंडी बाजार घराण्याच्या शिष्य असल्याचा अभिमान होता.तेव्हा हिंदू-मुस्लिम साहित्यिकांमध्ये विचाराचे आदानप्रदान होत होते, वादही व्हायचे. मात्र, कनेक्ट घट्ट होता. साहित्य समाजाला जोडण्याचे काम करते. दोन्ही समुदायांतील साहित्यिकांमधील संवादाचा अभाव हेदेखील प्रमुख कारणांपैकी एक होते, असे झुबेर सांगतात. यानिमित्ताने तुटलेला हा संवाद सुरू होईल. भेंडी बाजारचा हा इतिहास समोर आल्यास लोकांचा भेंडी बाजाराकडे बघण्याचा दृष्टिकोन नक्कीच बदलेल. सोबत भेंडी बजारात राहणाऱ्या आजच्या पिढीला याचा निश्चितच अभिमानही वाटेल....सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

साहित्यिकांच्या भाईचाऱ्याचा भेंडी बाजार!

Related Stories