गोविंदा आला रे आला...

भारतीय संस्कृतीत श्रीकृष्णाच्या लीलांचं मोठं कौतुक केलं जातं. बाललीला करणारा कान्हा आणि गोपिका यांचं अद्वैत काही निराळंच. गोपिकांच्या हंडीतलं दूध-दही-लोणी चोरून, पळवून, हंडी फोडून आपल्या सवंगड्यांबरोबर ते चाखण्यातला आनंद जसा कान्हाला मिळत असे तसाच तो गोपिकांच्याही कौतुकाचा विषय असे. संत नामदेवमहाराजांनी आपल्या गवळणीत असं वर्णन केलेलं आहे :.परब्रह्म निष्काम तो हा गौळिया घरीवाक्या वाळे अंदु कृष्ण नवनीत चोरीवाक्या, वाळे असे अलंकार अंगावर ल्यायलेला गवळ्याचा पोर बाळकृष्ण जरी लोणी चोरत असे तरी तो निष्पाप, निष्काम तर होताच; पण तो परब्रह्मसुद्धा होता. गोपिकांना त्याच्या परमेश्वरत्वाची जाणीव झालेली होती. त्यामुळंच त्याच्या चोरीतसुद्धा त्यांना आनंद गवसायचा. आपल्या हंडीतूनच त्यानं चोरी करावी अशी त्यांची मनोकामना असायची. मोहनाच्या जन्माचा उत्सव त्यामुळं दहीहंडीच्या रूपात साजरा होतो..गोविंदा आला रे आलाजरा मटकी सँभाल ब्रिजबालासाठ-सत्तरच्या दशकात कसं होतं की, दहीहंडीचा धिंगाणा असो अथवा रंगपंचमीचा धुमाकूळ असो...लग्नमंडपातला कल्ला असो नाहीतर विजयी मिरवणुकीतला जल्लोष असो...लाऊडस्पीकरवरून वाजणाऱ्या एकाच गाण्याची डिमांड असायची! तीच रेकॅार्ड पुनःपुन्हा वाजवायची मागणी व्हायची. त्या गाण्यावर लोक नाचत असायचे.ते गाणं होतं अर्थातच ‘गोविंदा आला रे आला...’ ताशा, ढोल, संबळ आणि मुख्य म्हणजे पिपाण्या यांच्या दणादणीत ते गाणं सुरू होतानाच त्याची झिंग मस्तकात चढू लागायची. उंच सुरात पण एका लयीत पहाडी आवाज यायचा ‘गोविंदा आला रे...’ त्यापाठोपाठ जमलेला तरुणांचा घोळकाही मग लयीत साथ द्यायचा ‘गोविंदा आला रे...’ अन् पुढच्या चार-पाच मिनिटांत सगळं कसं झिंगाट होऊन जायचं..दहीहंडी आजच्यासारखी राजकीय नेत्यांनी ताब्यात नव्हती घेतलेली तेव्हा. साहजिकच फोडणाऱ्या मंडळाला लाखाच्या रकमेत बक्षिसं नसायची. हंडीला बांधलेल्या पाच-दहा रुपयांच्या काही किरकोळ नोटा असायच्या इतकंच. त्यामुळं हंडीसुद्धा सात-आठ थरांइतकी उंचीवर नसायची. इतक्या उंचीवर बांधण्याइतक्या उंच इमारतीही नव्हत्या. रस्त्याच्या दोन्ही बाजूंना असलेल्या चाळींच्या कठड्यांना बळकट दोर आडवा बांधून त्यावर हंडी लटकवली जायची.वाद्यांच्या दणदणाटात पोरटोरं नाचत असायची. दहीहंडी फोडायला आवश्यक असा सराव केलेली काही मंडळं येऊन हंडी फोडायचा प्रयत्न करत. चौथ्या-पाचव्या थरावर असलेला शेवटचा गोविंदा पोहोचला की काही वेळा चाळीच्या सज्जात उभे असलेले लोक तो आडवा दोर हातांनी आणखी उंच करून त्याला हंडी फोडायला आडकाठी करत. गोविंदांचा तो मनोरा कोसळला की पुन्हा प्रयत्न किंवा दुसऱ्या मंडळाला संधी मिळायची. असा सगळा जोशपूर्ण माहौल असायचा मुंबईतल्या, मुख्यत: कोकणी मराठी माणसांची वस्ती असलेल्या भागात..ही कोकणी मंडळी मुंबईत मोठमोठ्या चाळींतून राहत असत आणि चाळीजवळच्या चौकांतून दहीहंडी बांधत असत. गिरगाव ही तर अस्सल मराठी वस्ती. प्रमोद नवलकर, बाबुराव अर्नाळकर यांच्यासारखे दिग्गज गिरगावातलेच. आपल्या सिनेमांमधून निखळ मनोरंजनच फक्त दाखवणारे सिनेनिर्माता-दिग्दर्शक मनमोहन देसाईसुद्धा गिरगावातलेच. स्वत: गुजराती असूनही मराठी संस्कृतीत विरघळून गेलेले. दहीहंडी-उत्सवाचा हा धिंगाणा एखाद्या चित्रपटात दाखवला तर नक्कीच यशस्वी होईल असा विचार त्यांच्यासारख्या धंदेवाईक निर्मात्यानं न केला तरच नवल.‘ब्लफ मास्टर’ नावाचा सिनेमा मनमोहन देसाईंनी निर्माण केला. ‘आज याला फसव...उद्या त्याला हात दाखव...परवा तिसऱ्याला टोपी घाल’ अशा लबाड्या करणारा, लफंगेगिरी करणारा नायक असतो सिनेमाचा. त्याला एक दिवस कडकी येते आणि त्याच दिवशी दहीहंडी असते. दहीहंडी फोडून तिला अडकवलेल्या नोटा मिळवायचा प्लॅन तो करतो अन् गाणं सुरू होतं..गोविंदा आला रे आला...जरा मटकी सँभाल ब्रिजबालाअरे, एक...दो...और तीन...चारसंग पाँच-छे-सात है ग्वाला(ग्वाला = गवळी)‘दहीहंडी फोडायला सज्ज झालेले आम्ही येत आहोत. गवळणींनो, या रांगड्या लोणीचोरांपासून सावध राहा,’ असा इशारा देत देत पाच-पन्नास गवळ्यांचं एक पथक येत आहे. त्यांच्यापासून बचाव करायला काही उपायसुध्दा नाही..आई माखन के चोरों की सैनाजरा बच के, सँभल के जी रहनाबडी नटखट है फौजकहीं आई जो मौजनहीं बचने का कोई भी ताला ताला...अंग कितीही भिजू देत...आज तर ते दुधाच्या रंगात होळीच खेळणार आहेत. भिजल्यानं त्यांचा उत्साह अजिबात कमी होणार नाही. कुणी यांच्या नादी लागू नका. गोपिकांनो, आपापल्या दुधाच्या, दह्याच्या हंड्या सांभाळा..हो ऽऽ कैसी निकली है झूम के ये टोलीआज खेलेगी दूध से ये होलीभीगे कितना भी अंगठंडी हो ना उमंगपडे इन से, पडे इन से किसी का न पाला पालागोविंदा आला रे आलाजरा मटकी सँभाल ब्रिजबालाहंडी फोडून त्यातलं दही-लोणी खायला कृष्णकन्हैयाचं मित्रमंडळ येत आहे, असं या प्रसंगाला अनुरूप वर्णन गीतकार राजेंद्रकृष्ण यांनी जोशपूर्ण शब्दांत केलं आहे. ‘गोविंदा आया रे’ असं न म्हणता त्यांनी ‘गोविंदा आला रे’ असं लिहिलं आहे. त्यामुळं केवळ अनुप्रासच साधला जातो असं नव्हे तर, गाण्यातलं मराठीपणसुद्धा स्पष्ट होतं. संगीतकार-कल्याणजी-आनंदजी हेही गिरगावातलेच. त्यांनासुद्धा दहीहंडी-उत्सवातल्या उत्साहाची, जल्लोषाची पूर्ण माहिती असल्यानं त्यांनी संगीत देताना चालसुद्धा तशीच जोशपूर्ण दिली आहे..ही चाल ऐकताना सी. रामचंद्र यांच्या ‘भोली सूरत, दिल के खोटे’ या ‘अलबेला’तल्या गाण्याचं स्मरण होतं. ते काय किंवा हे काय, दोन्ही गाणी ऐकताना त्यांच्यावर थिरकायलाच मन होतं. कारण, कच्छी लोकसंगीतातली ती मूळ चाल आहेच तशी नाचण्यासाठी. ‘गोविंदा...’ मध्ये संगीतकारानं एक वेगळीच क्लृप्ती वापरली आहे. गाण्यातल्या प्रमुख गायकाच्या प्रत्येक ओळीपाठोपाठ कोरसच्या स्वरात तशीच ओळ येते. उदाहरणार्थ :गायक : आई माखन के चोरों की सेनाकोरस: आई माखन के चोरों की सेनागायक: जरा बच के, सँभलके ही रहनाकोरस: जरा बच के, सँभलके ही रहना.ते गाणं त्यामुळं समूहामध्ये भिनत जात असल्याचं फिलिंग येतं. साहजिकच, श्रोत्यांच्याही मनात ते भिनत जातं. शिवाय, अशा धांगडधिंगा सामूहिक नृत्यासाठीच जणू खास आहेत अशी वाद्ये ढोल-ताशा-संबळ आणि पिपाण्या यांचा मुक्त वापर करत नाचणाऱ्यांना उद्युक्त केलं आहे. महंमद रफी यांनी संगीताच्या वरताण करत जोरदारपणे गाताना कोणतीही कसर सोडलेली नाही. शेवटी शेवटी ‘आला रे आला...’ असं ओरडून गाणं संपवतांना त्यांचा स्वर अधिकच मोठा होतो.धमाल उडवलीय ती शम्मी कपूरनं. मुळातच धसमुसळ्या स्वभावाच्या शम्मीनं दहीहंडीची ही पर्वणी बरोब्बर साधली. गल्लीच्या एका तोंडाकडून गोविंदांचा जथा दहीहंडीकडे येत असताना हाताच्या बाह्या वरवर गुंडाळत, बेफिकीर नजरेनं तो गर्दीत उडी घेतो. कमरेत व गुडघ्यात वाकून त्याचं दोन्ही हात हालवणं, गुडघे जमिनीवर टेकून कमरेच्या व हातांच्या हालचाली करणं, जमिनीवर उताणं पडणं....अशा तऱ्हेतऱ्हेच्या लवचीक हालचाली करत तो रस्ता दणाणून टाकतो. गोविंदांच्या चौथ्या थरापर्यंत तो स्वत: चढला आहे. विनोदी अभिनेता मोहन चोटी याच्यासारख्या सहकाऱ्यांनी त्याला चांगली साथ दिली आहे. गाण्याचं चित्रीकरण सेटवर न करता दिग्दर्शकानं रस्त्यावरच केलं आहे. रस्त्यावरच दहीहंडी बांधल्यानं आणि गिरगावातल्या गल्लीतल्या पोरांना शम्मी कपूरबरोबर नाचायला लावल्यानं गाण्यात जिवंतपणा येतो.गल्लीत जमलेला मोठा जमाव, चाळीच्या सज्जातून दहीहंडी पाहणारे बघ्ये, त्यांनी रस्त्यावर नाचणाऱ्यांच्या अंगावर बादलीनं पाणी फेकून त्यांना भिजवून त्यांच्यात जोश निर्माण करणं अशा बारीकसारीक; पण नैसर्गिक कृती टिपून दिग्दर्शक मनमोहन देसाईंनी गाण्याचं टेकिंग अफलातून केलंय. एक मस्त जमून आलेलं गाणं, असंच त्याचं वर्णन करावं लागेल..संगीतकार (कल्याणजी) आनंदजी यांची मी नाशिकला ‘वसंत व्याख्यानमाले’त प्रकट मुलाखत घेतली होती. त्या वेळी, ‘या गाण्यात नैसर्गिक जोश यावा म्हणून आम्ही गिरगावातली गल्लीतली पोरं शम्मी कपूरबरोबर नाचायला आणली होती,’ अशी माहिती त्यांनी स्वत: दिली होती.‘शोर मच गया शोर, देखो आया माखनचोर’ या गाण्यावर पुढं १९७४ मध्ये ‘बदला’नामक सिनेमात शत्रुघ्न सिन्हाही दहीहंडी फोडायला नाचलाय; पण ‘उस में वो शम्मी कपूरवाली बात नही’!हिंदी सिनेमांमध्ये नेहमीच डोकावणारा सण म्हणजे होळी. मुख्यत: उत्तर भारतात खेळला जाणारा हा सण अनेक गाण्यांनी सजवला आहे. अनेक मान्यवर कलाकारांनी होळीची गाणी रंगवली आहेत. दिवाळीसारखा भारतभर साजरा होणारा सणसुद्धा सिनेमातून येत असतो. ‘करवा चौथ’सारखा एखादा उत्तर भारतीय सणसुद्धा अधूनमधून डोकावतो..मराठी सणांपैकी मुंबईच्या सार्वजनिक गणेशोत्सवानंतर विसर्जनाची मिरवणूक थोड्याफार सिनेमांमधून दिसली होती. मुंबईतली सुप्रसिद्ध दहीहंडी मात्र वैशिष्ट्यपूर्ण असूनसुद्धा फार कमी गाण्यांतून दिसली. ती पहिल्यांदाच दाखवायचं श्रेय जातं ‘गोविंदा आला रे आला...’ या गाण्याकडं. या सिनेमाचं वर्षं होतं १९६३.(लेखक हे हिंदी सिनेगीतांचे अभ्यासक-समीक्षक, तसंच ‘गाने अपने अपने’ या कार्यक्रमाचे सादरकर्ते आहेत. ‘गुनगुना रहे है भँवरे’ हे याच विषयावरचं पुस्तक त्यांच्या नावावर आहे.).ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

गोविंदा आला रे आला...

Related Stories