नदी... मानवी शरीर अन्‌ संस्कृती!

- डॉ. राजेद्रसिंह, saptrang@esakal.com

हि मजल, भूजल, झरे आणि पावसाचे पाणी उगमस्थानापासून संगमापर्यंत वाहते, जे सातत्य-स्वच्छता आणि स्वातंत्र्याने वाहते. शतकानुशतके सूर्य, वायू आणि पृथ्वी यांना मुक्तपणे स्पर्श करते, परस्पर पूरक आणि जोडून वाहते. जैविक बाबी आणि गाळ त्याच्या पाण्याच्या प्रवाहात वाहते...म्हणजे नदी. आज भारतातील नद्यांचे चारित्र्य बिघडले आहे. त्यांना त्यांच्या मूळ स्वरूपात आणून त्यांना नदीच्या व्याख्येनुसार बनवणे आवश्यक आहे आणि सर्वप्रथम नदीच्या व्याख्येनुसार नद्या ठेवणे आवश्यक आहे.

इतिहास साक्षी आहे की, आजवर विकसित झालेल्या सर्व मानवी संस्कृती नद्यांच्या काठावर विकसित झाल्या आहेत. नद्या हा आपल्या जीवनाचा आधार आहे. पाण्याचा अखंड व शुद्ध प्रवाह न राहिल्यास नद्या नाल्यात बदलतात. पाणी हे केवळ मानवासाठी नसून ते प्राणी आणि वनस्पतींच्या जीवनाचा आधार आहे. आपला देश प्राचीन काळापासून नद्यांना पूजनीय आणि माता मानत आला आहे.

पण ज्या देशात नद्यांना एवढा सर्वोच्च सन्मान दिला जात होता, त्याच देशात आज नद्यांची दुर्दशा होत आहे, हे खेदजनक आहे. आज बहुतेक नद्या जवळजवळ मृत झाल्या आहेत आणि ज्या जिवंत मानल्या जातात त्याही प्रदूषित होऊन मरत आहेत. नद्यांना सांडपाणी वाहून नेणाऱ्या मालवाहू गाड्या समजल्या जातात. नद्या लहान असो अथवा मोठ्या, त्या एकतर कोरड्या पडल्या आहेत अथवा थोडे पाणी असले तरी ते पिण्यायोग्य नाही.

आपल्या देशातील सर्वांत पवित्र मानल्या जाणाऱ्‍या गंगा नदीची स्थिती आज अतिशय गंभीर आहे. गंगा, यमुना, नर्मदा, कृष्णा, कावेरी, तापी, गोदावरी, महानदी आणि इतर नद्यांच्या लहान बहिणीही आपल्या असंवेदनशीलतेच्या बळी ठरत आहेत. नद्यांची शुद्धता महत्त्वाची आणि आवश्यक आहे.

आपल्या नद्या कायम अखंड, निर्मळ आणि निर्मळ राहतील, तरच आपला समाज निरोगी आणि रोगमुक्त राहू शकेल; अन्यथा आपल्या पुढच्या पिढ्यांचे आरोग्य आणि जीवन दोन्ही धोक्यात येईल. या संकटाचा सामना करण्यासाठी देशात जलसाक्षरतेसाठी सक्रिय सार्वजनिक चळवळ निर्माण करण्यासाठी आपण सर्वांनी एकत्रितपणे काम केले पाहिजे.

आपण नद्या का जाणून घ्याव्यात? या प्रश्नाचे उत्तर आपण शोधले पाहिजे. या प्रश्नाचे मुख्य उत्तर म्हणजे आपली मानवी संस्कृती नद्यांशी जोडलेली आहे. मानवी संस्कृतींच्या इतिहासाच्या अभ्यासावरून असे दिसून येते की, आपल्या भूतकाळातील अनेक संस्कृती नैसर्गिक संसाधनांमध्ये झालेल्या बदलांमुळे नष्ट झाल्या आहेत. माणसाचा इतिहास म्हणजे निसर्गाच्या शोषणाचा आणि काही मानवी समूहांनी केलेल्या नैसर्गिक संवर्धनाचा इतिहास.

आपले पूर्वज सुमारे दहा हजार वर्षांपूर्वी कंद मुळं खाऊन आणि शिकार करून जगत असत. दहा हजार वर्षांपूर्वी पृथ्वीवरील शीतयुग संपुष्टात आले आणि माणसाने शेतीची जीवनशैली स्वीकारली. माणूस शेतीतल्या भूमिकेत येताच निसर्गात अनेक बदल करू लागला. शेतीमध्ये अन्नसुरक्षा प्राप्त झाली. त्यामुळे लोकसंख्या वाढू लागली. मानवाने गावे वसवली, शहरे वसवली आणि व्यापार सुरू केला. त्यामुळे मानवी संस्कृतीचे नवे पर्व सुरू झाले.

सामान्यतः समकालीन मेसोपोटेमिया (इसवी सन पूर्व ४३००), इजिप्त (इसवी सन पूर्व ३१५०), भारतातील सिंधू (इसवी सन पूर्व ३३००-१४००) आणि चीन यांनी त्यांच्या सभ्यतेच्या शिखरावर पोहोचले आहे. या सर्व संस्कृतींमध्ये एक गोष्ट समान होती की त्या सर्व नदी खोऱ्यात वाढल्या. विशेषतः प्रगत शेती आणि अनुकूल वातावरणामुळे त्यांची भरभराट झाली.

मेसोपोटेमियाच्या सभ्यतेचा टायग्रिस आणि युफ्रेटीस नद्यांच्या खोऱ्यात उदय झाला. जी सध्याच्या सीरियाच्या काही भागांमध्ये, दक्षिण तुर्कूचा काही भाग आणि इराणमध्ये वाहते. मेसोपोटेमियाचा अर्थ आहे की, दोन नद्यांमधील जमीन, इजिप्तची सभ्यता नाईल नदीच्या खोऱ्यात जन्मली.

नद्या हे राज, समाज आणि सृष्टी यांच्या सामाईक आहेत, हे आपल्याला माहीत आहे. त्यांची सुरक्षा, संरक्षण, सांस्कृतिक, धार्मिक, सामाजिक श्रद्धा यांना केंद्रस्थानी आणून त्यांना सामायिक हितासाठी समाजोपयोगी बनवण्याची गरज आहे. आज नद्यांच्या संरक्षणासाठी धोरणे आणि नियम बनविण्याचा अधिकार फक्त राज्याला आहे. पण नद्यांप्रती समाजाचीही तेवढीच जबाबदारी आणि अधिकार आहेत.

नद्या राज्य, समाज आणि साधुसंतांसाठी सामान्य आहेत, पण ''पाणीबाजार'' करणाऱ्या शक्ती (कंपन्या) आधी आपल्या नद्यांना प्रदूषित करतात. नंतर त्या प्रदूषणमुक्त करण्यासाठी पैसा गुंतवून अतिक्रमण करतात. पुढे नदी आणि पाण्याचे व्यापारीकरण होते. पाण्याच्या या व्यावसायिक शक्ती आपलेच पाणी आपल्याला विकून आपले पाणी आणि संपत्ती लुटतात.

या पाण्याचे व्यापारीकरण टाळण्यासाठी नदीला मोठे धरण, अतिक्रमण, शोषण व प्रदूषणमुक्त करावे लागेल. आधुनिक शिक्षणाला निसर्गाशी जोडूनच हे शक्य आहे. स्वार्थी शक्तींना दूर करून पर्यावरणाचे रक्षण आणि श्रद्धा जपत आर्थिक, आरोग्य आणि पर्यावरण रक्षणासाठी नदी पुनरुज्जीवनाचे धोरण तयार करण्याची नितांत गरज आहे. आज फक्त पाणी आणि नद्यांचे व्यापारीकरण होत आहे.

सरकार, समाज आणि संतांना प्रथम प्राधान्य देऊन नदी पुनरुज्जीवनात प्रत्यक्ष सहभाग घ्यावा लागेल. त्यासाठी नद्या, उपनद्या, साहाय्यक उपनद्या आणि नैसर्गिक नाल्यांचे व्यवस्थापन स्थानिक समुदाय आणि पंचायतींच्या पातळीवर करता येईल. मात्र नद्यांचे पुनरुज्जीवन करण्याचे काम प्राधान्याने होणे गरजेचे आहे. धबधबा, चकाकणारा नदी परिसर अशा चार श्रेणीतील नद्यांच्या सर्व भागांवर काम करण्याची गरज आहे.

जमिनीतील आर्द्रतेचा नदीच्या पाण्याच्या प्रभावाशी, पृथ्वीच्या उष्णतेसह आणि हवामानाशी खोल संबंध आहे. जेव्हा हे संतुलन बिघडते, तेव्हा हवामान बदलाचे परिणाम अधिक तीव्र होतात. हा दुष्परिणाम टाळण्यासाठी काही तत्त्वे स्वीकारण्याची गरज आहे. जसे की, नदीचे प्रवाह क्षेत्र आणि पूर क्षेत्र, उच्च पूर क्षेत्राचा वापर बदलू नये आणि नदीचे क्षेत्र उगमापासून समुद्रापर्यंतचे नदीचे सीमांकन, चिन्हांकन राजपत्रात घोषित करण्याची आवश्यकता आहे.

नदी दूषित करणाऱ्यांवर गुन्हा आणि शिक्षेची तरतूद करणे आवश्यक आहे. नद्यांमधील ''पर्यावरण प्रवाह'' सुनिश्चित करण्यासाठी राज्यस्तरीय कायदा करण्याची गरज आहे. पर्यावरणपूरक प्रवाहाची खात्री करून नदीचे पाणी वापरण्याची व्यवस्था करावी.

यासाठी कौटुंबिक, शैक्षणिक, सांस्कृतिक, धार्मिक व आध्यात्मिक संस्थांना नदी पुनर्जीवनाची मूल्ये नागरिकांच्या जीवनात रुजवण्यासाठी सरकारतर्फे विद्यार्थी व नागरिकांना नदी, उपनदी, सहाय्यक उपनदी अथवा स्थानिक नैसर्गिक नाले यावर दर आठवड्याला ‘स्वच्छेने श्रम’ सामाजिक जागृती मोहिमेच्या स्वरूपात जोडणे आवश्यक आहे.

नदीचे सण, कुंभ, साप्ताहिक, मासिक, वार्षिक मेळावे यातूनही नदी संस्कृतीचे पुनरुज्जीवन करण्याचा प्रयत्न करून नदीचे धार्मिक अधिकार आणि सार्वजनिक प्राधिकरण आणि राज्य सरकारांनी पवित्रतेचे संस्कार करण्याची संधी दिली पाहिजे.

नदीच्या पाण्याचा पर्यावरणीय प्रवाह वाढवण्यासाठी सरकारी प्रकल्पांचे मूल्यमापन करताना, त्यांचे समाजावर होणारे परिणाम, त्यांची प्रासंगिकता, पर्यावरण, जलस्रोतांचे संवर्धन आणि सतत कमी होत जाणारे भूजल या बाबींना प्राधान्य देणे आवश्यक आहे.

यासोबतच जुन्या तलाव-पायरी विहिरींचे नूतनीकरण, पारंपरिक जलसंचयन संरचनेचे संवर्धन, छतावरील पावसाचे पाणी साठवणे, सांडपाण्याचा पुनर्वापर, सर्व खोऱ्यांमध्ये उपचारात्मक पाण्याचा पुनर्वापर, नद्या-भूजलामध्ये दूषित पाणी सोडू नये, पाण्याच्या अधिक चांगल्या वापरासाठी स्प्रिंकलर आणि ठिबक सिंचन आणि पाण्यावर सामुदायिक हक्क प्रस्थापित करण्यासाठी राष्ट्रीय जल धोरणाची गरज आहे.

सरकारच्या नदी पाणी वापर प्रकल्पांची रचना आणि अंमलबजावणीसाठी आर्थिक, सामाजिक, पर्यावरणीय आणि आर्थिक आधारावर नदीचा पर्यावरणीय प्रवाह वाढविण्यास प्राधान्य देण्याची आवश्यकता आहे. भविष्यातील जलमार्गाच्या परिमाणात्मक अंदाज सामाजिक आणि पर्यावरणीय पुनरावलोकन यावर आधारित असावा.

(लेखक आंतरराष्ट्रीय जल-पर्यावरण तज्ज्ञ आणि मॅगसेसे पुरस्कार विजेते आहेत)