नावात बरेच काही आहे!

- सारिका उबाळे, sarikaubale077@gmail.comआता काहीअंशी सुशिक्षित स्त्रिया माहेरचे आणि सासरकडचेही आडनाव नावासमोर लावतात; मात्र दोन्हीकडची नावे पैतृक वंशावळच पुढे नेतात. नाव-आडनाव जपण्याची पुरुषी परंपरा समाजाच्या इतकी अंगवळणी पडलेली आहे, की आपण एका पुरुषाचा वारसा किंवा नाव चालवतोय हे अनेकांच्या लक्षातही येत नाही..गोपाळ गणेश आगरकर, राम गणेश गडकरी, रतन साराभाई टाटा इत्यादी नावे उच्चारताना आपल्याला फारसे काही वावगे वाटत नाही किंवा एखाद्या व्यक्तीला आपले पूर्ण नाव म्हणजे नाव, वडिलांचे नाव आणि आडनाव सांगणे इतके अंगवळणी पडलेले असते की, ते चुकीचे, एकांगी आहे असे कधीही वाटत नाही.नाव आणि आडनाव यांचे घराणे, प्रतिष्ठा, वारसा यांच्याशी इतके घट्ट नाते असते की त्यासाठी लोक वाट्टेल ते करायला तयार होतात. ज्या जोडप्यांना मूल होत नाही ते आपला वारसा चालविण्यासाठी मूल व्हावे म्हणून नानातऱ्हेचे प्रयत्न व पैसा खर्च करायला तयार असतात. त्यातही ते मूल पुरुष लिंगी म्हणजे मुलगा असावा, यासाठी प्रयत्न चाललेले असतात. ही सर्व धडपड पैतृक (पित्याची) वंशावळ पुढे चालविण्यासाठी असते..पुरुषी वारशाची ही संकल्पना समाजातल्या उच्च वर्गापासून ते तळागाळातल्या कुटुंबांपर्यंत अगदी घट्ट रुजलेली आहे. काही विशिष्ट वर्ण-वर्गामध्ये संपत्ती सांभाळण्यासाठी त्यांना मुलगा हवा असतो. त्यामुळे उच्चवर्गीय समाजामध्ये ‘वारस’ ही संकल्पना अधिक जास्त खोलवर रुजलेली आहे.लोकसभा निवडणुकीच्या तोंडावर राज्य सरकारने आईचे नाव प्रत्येक नावासोबत लावण्याचा निर्णय घेतला. राज्यात १ मे २०२४ नंतर जन्माला आलेल्या व्यक्तीच्या नावाची नोंद शासकीय दस्तऐवजामध्ये त्या व्यक्तीचे नाव, आईचे नाव, वडिलांचे नाव, आडनाव या क्रमाने करण्याचे बंधनकारक केले गेले. ही बाब तशी नवी नाही. माध्यमिक व उच्च माध्यमिक परीक्षांच्या गुणपत्रिकेवर आईचे नाव आलेले आहेच. यातून या अपत्याला या जोडप्याने जन्म दिला आहे एवढेच सिद्ध होते. पुढे जे आडनाव आहे ते तर पिढ्यान्पिढ्या चालत आलेले पुरुषाचेच आडनाव आहे. केवळ कागदोपत्री आईचे नाव किंवा विविध योजनेअंतर्गत तात्पुरती मदत करण्यातून फारसे काही साध्य होणार नाही..आडनावांचा इतिहासपित्याच्या नावाने अपत्याची ओळख होणे ही बाब अनादी कालापासून अस्तित्वात नाही. या नावाच्या अशा नामाविधान पद्धतीचे मूळ पितृप्रधान समाजात दडलेले आहे. पुरुषप्रधान समाजव्यवस्था निर्माण होण्यापूर्वी समाजात स्त्रीप्रधान समाजव्यवस्था होती. अशा समाजात अपत्य वडिलांच्या नावे ओळखले जात नव्हते. मातृसत्ताक समाजात अपत्य हे जन्मदात्या मातेच्या नावे ओळखले जाई.भारतीय प्राचीन इतिहासात ‘सत्यकाम’ आणि ‘जबाला’ यांचे उदाहरण प्रसिद्ध आहे. ‘सत्यकामा’ची ओळख ही ‘जबाला’ या त्याच्या आईच्या नावे होत असे; मात्र स्त्रीप्रधान समाजाचा लोप झाल्यानंतर पुरुषप्रधानतेचा उदय झाला. अशा संक्रमण काळातदेखील ‘कुंतीपुत्र’ कर्ण, ‘कौशल्यापुत्र’ राम अशीच ओळख होती; मात्र हळूहळू ती मागे पडली आणि ‘दशरथपुत्र’ राम आणि ‘रामपुत्र’ लव-कुश वगैरे अशा पद्धतीने ती रूढ व्हायला लागली..मातृसत्ता संपवून पितृसत्ता स्थापन होण्याच्या संक्रमणकाळात अशा मातृसत्तेच्या अनेक वारसदार स्त्रियांना कट-कारस्थाने व कपटाने संपवण्यात आले. माहूरची रेणुका देवी, चंद्रपूरची धुरपतामाता, येल्लमा, पोचम्मा, कालिका, मातंगी देवी या देवता म्हणजेच मातृसत्तेतील स्त्रियांची प्रतीके आणि त्यांचे उरलेले अवशेष आहेत.गावोगावी पुजल्या जाणाऱ्या साती आसरा, शेताच्या बांधावर ठेवलेल्या दगडी स्त्री मूर्ती या एकेकाळी ‘उत्पन्नाचे, अन्नधान्याचे समान वाटप करणाऱ्या प्रमुख स्त्रिया होत्या’ या गोष्टीची साक्ष देतात. नवरात्रात होणारे दुर्गापूजन, घटावरील धान्य उगवण्याची प्रक्रिया यावरूनसुद्धा एकेकाळी अन्नधान्य, शेती, जमीन यांच्या रक्षणकर्त्या स्त्रियाच होत्या याची साक्ष पटते..पितृसत्ताक समाजात पित्याचे नाव पुढे चालवणे हे केवळ नाव चालवणे नसते; तर लग्नप्रसंगी विवाहित मुलीला आपले ‘माहेर’ सोडावे लागते आणि ती पुरुषाच्या घरी नांदायला जाते. एकप्रकारे या प्रथेमध्ये पुरुषसत्तेचे सत्व दडलेले आहे. जेव्हा केवळ वडिलांचे नाव लावले जाते तेव्हा ते पैतृक वंशावळ पुढे नेत असते. अशा प्रकारची पितृप्रधान कुटुंबव्यवस्था ही भारतामध्ये जातिव्यवस्था आणि खासगी मालमत्तेच्या संरक्षणासाठी निर्माण झाली.ही पुरुषी सत्ता ही काही लगेच एका दिवसात अस्तित्वात आली नाही; तर युद्ध, आक्रमणे करून, जमिनीचा ताबा मिळवत, पुरुषप्रधान विवाहसंस्था स्थापन करत ती प्रस्थापित झाली. पुरुषी सत्ता प्रस्थापित होण्याच्या सत्तेच्या वारसदार असलेल्या जमिनीच्या मालकिणी असलेल्या संक्रमणकाळात कित्येक स्त्रियांना अपमान व अवहेलना सहन करावी लागली..स्त्रीवादी चळवळीने नावे आणि आडनावे यांची चर्चा केली आहे. पुरुषप्रधानता टिकवून राहण्यात नावपद्धती कारणीभूत आहे, अशी या चळवळीची धारणा आहे. पुरुषी नावपद्धतीमुळे स्त्रियांची स्वत:ची अस्मिताच निर्माण होत नाही. सतत पराधीनता राहते. अलीकडे मात्र स्त्रीवादी चळवळीने ‘भाषेतून स्त्रियांचे दुय्यमत्व ठरवले जाते’ हे आग्रहाने मांडले. यासाठी अनेक अभ्यासकांनी भाषा आणि लिंगभाव यावर लेखन केले.स्त्रियांना दिली जाणारी नावेही त्यांना दुय्यमत्वाकडे ढकलणारी असतात. स्त्रीवादी चळवळीने स्त्रियांच्या दुय्यमीकरणाच्या प्रक्रियेत त्यांच्या नावाची चर्चा केली. स्त्रियांची नावे ही त्यांचे दुय्यमीकरण साधतात, असे मांडले. ‘चंचला’, ‘शर्मिला’, ‘कोमल’ अशी नावे मुलींना कौतुकाने ठेवली जातात; तर ‘सर्जेराव’, ‘बाजीराव’, ‘धैर्यशील’ अशी नावे पुरुष अपत्यांना ठेवली जातात..इथून भाषा ही अशा प्रकारे स्त्री-पुरुष विषमता आणि साचेबद्ध प्रतिमांना ठसविणारी असते. लग्नानंतर नव्या सुनेचे नाव बदलेले जाते. असे करताना नवविवाहित मुलीला विश्वासात घेतले जात नाही. पुन्हा, तिच्या पित्याचे नाव जाऊन तिला नवऱ्याचे नाव आणि आडनाव स्वीकारावे लागते.सुशिक्षित स्त्रियांनी अलीकडे यात एक बदल केलाय. स्वत:चे जुने आडनाव न सोडता सासरकडचे नवे आडनाव त्या स्वीकारतात. म्हणजे, सासरचं आडनाव लावायचं आणि माहेरचही; परंतु दोन्हीकडची नावे मात्र पैतृक वंशावळच पुढे नेतात. ही नाव-आडनाव जपण्याची पुरुषी परंपरा समाजाच्या इतकी अंगवळणी पडलेली आहे, की आपण एका पुरुषाचा वारसा किंवा नाव चालवतोय हे अनेकांच्या लक्षातही येत नाही..या पार्श्वभूमीवर सरकारने प्रत्येक व्यक्तीच्या नावासमोर आईचे नाव लावण्याचा घेतलेला हा निर्णय नक्कीच स्वागतार्ह आहे. तथापि, स्त्रियांच्या स्व-सन्मानाच्या प्रस्थापनेचा प्रश्न हा केवळ प्रतीकात्मक पातळीवर हाताळला जाऊ शकत नाही.स्त्रियांची आत्मनिर्भरता, त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाची स्वायत्तता, स्वयंनिर्णयाचा हक्क, शिक्षण, रोजगार आणि आर्थिकदृष्ट्या सबल असण्याची गरज लक्षात न घेता केवळ आईचे नाव लावण्याचा विधी पार पाडणे हे स्त्रियांच्या एकूणच विकासाच्या नीतीशी सुसंगत असणार नाही. यातून स्त्रियांच्या इतर कितीतरी प्रश्नांवर साधी चर्चाही न करता केवळ कागदोपत्री नियमांची अंमलबजावणी करण्यात सरकारला स्वारस्य आहे, असे दिसते..मुलींचे शिक्षण, त्यात त्यांना येणाऱ्या अडचणी, स्त्रियांचे शोषण, स्थावर मालमत्ता, संपत्ती यातील अधिकारांची असमानता, सामाजिक, कौटुंबिक दुय्यमत्व, त्यांची सुरक्षितता अशा स्त्रियांच्या अनेक प्रश्नांकडे डोळेझाक करून केवळ राजकीय हेतूने स्त्रियांसाठी अशा काही नियमांची अंमलबजावणी केली जात आहे.सत्ता आपल्या हातात घेऊन तिचे शोषण करणारी ही पुरुषी व्यवस्था खरे तर स्त्रीविरोधी आहे. जणू काही तिच्यावरच उपकार करतोय या भावनेने लहानसहान आणि कुचकामी ठरणाऱ्या गोष्टींकडे लक्ष वेधून घेणारे हे सत्तेतले डावपेच स्त्रियांनी व स्त्रीवादी पुरुषांनीही समजून घ्यायला हवेत..सत्ता कुणाचीही असो, स्त्री व पुरुषाची, त्यात माणूस म्हणून दोघांचाही सन्मान राखायला हवा. एवढेच नाही, तर स्त्री-पुरुष वा इतर कोणत्याही लिंगाच्या व्यक्तीचा आदरभाव राखला जावा, अशी नवी व्यवस्था आकाराला यायला हवी. आडनाव टाकून देण्याचे, आई किंवा वडील या दोघांचे अथवा या दोघांपैकी एकाचे-एकीचे तसेच केवळ स्वत:चे तेवढे एकच नाव बाळगण्याचे स्वातंत्र्यही असावे.(लेखिका प्रसिद्ध कवयित्री आहेत.).सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

नावात बरेच काही आहे!

Related Stories