हिमालयातील ‘टाइम बॉम्ब’

- डॉ. प्राक्तन वडनेरकर, sakal.avtaran@gmailcomआज जवळपास १५ दशलक्ष नागरिकांना हिमालयातील बदलांचा थेट धोका आहे. एक दशलक्षापेक्षा जास्त लोकसंख्या हिमतलावांपासून ५० किमीच्या आतील क्षेत्रात राहत आहे. त्यातील बहुतांश भारत, पाकिस्तान, नेपाळ आणि चीनमध्येच आहेत. अशा संभाव्य धोक्यांपासून बचाव करायचा असेल, तर हिमतलावांचा सखोल अभ्यास करणे अत्यावश्यक आहे..जिथे हिमाच्छादित शिखरे आकाशाला स्पर्श करतात, जिथे गंगा-सिंधू आणि ब्रह्मपुत्रासारख्या महान नद्या उगम पावतात, अशा पवित्र हिमालय पर्वतामध्ये एक भीषण संकट दबा धरून उभे आहे. हे संकट म्हणजे हिमतलाव. हे हिमतलाव खूप सुंदर आणि इन्स्टाग्रामजेनिक असतात; परंतु त्यामध्ये एक फार भयंकर संकट लपले आहे, हे कोणाला सांगूनही खरे वाटत नाही. एक प्रकारे हे हिमतलाव म्हणजे टाइम बॉम्बच आहेत. हिमतलाव अनपेक्षितपणे फुटतात आणि प्रलय आणतात. हेच शास्त्रीय भाषेत ग्लेशियल लेक आऊटबर्स्ट फ्लड्स (GLOFs) म्हणून ओळखले जातात..‘हिमालय’ म्हणजे ‘बर्फाचे निवासस्थान’. या निवासस्थानाला जगातले तिसरे ध्रुव समजले जाते. हिमालय ही जगातील सर्वांत मोठी पर्वतरांग असून अफगाणिस्तान, पाकिस्तान, भारत, नेपाळ, चीन, भूतान आणि म्यानमार अशा सात देशांत पसरली आहे. येथे उगम पावणाऱ्या अनेक नद्यांमुळे या भागाला जगाचा पाण्याचा टॉवर म्हणूनही ओळखले जाते. या हिमालयात अनेक हिमनद्या उगम पावतात.त्यातूनच गंगा, ब्रह्मपुत्रा, सिंधूसारख्या अनेक मोठ्या नद्यांना पाणीपुरवठा होतो. अशा एकूण १५ हजारांच्या आसपास हिमनद्या हिमालयात आहेत. जलवायू परिवर्तनामुळे याच हिमनद्यांचे वितळणे आणि त्यातून निर्माण होणारे छोटे-मोठे हिमतलाव ही या भागात एक गंभीर समस्या बनली आहे..एकोणिसाव्या आणि विसाव्या शतकात वेगाने औद्योगिकीकरण झाले. कारखान्यांनी कार्बन डायऑक्साईडचे हवेतील प्रमाण वाढविले आणि अनुषंगाने पृथ्वीचे तापमान वाढले, हे आपण सर्वांनी शाळेत शिकले आहेच. मानवी हस्तक्षेपामुळे उपखंडातील मान्सूनवरही परिणाम झाला. त्यामुळे बर्फवृष्टीचे प्रमाण कमी झाले आहे. एक तर हिमनद्या अधिक वेगाने वितळत आहेतच, त्यात ते भरून निघण्याची प्रक्रिया म्हणजेच बर्फवृष्टी कमी होत आहे.पायाभूत सुविधांच्या विकासामुळे या भागात मोठ्या प्रमाणावर रस्ते, धरणे आणि इतर पायाभूत सेवांचा विकास मागील दशकात वेगाने करण्यात आला. त्यासाठीची वृक्षतोडही त्यात आलीच. एकूणच हे बदल हिमनद्यांना पचनी पडले नाही आणि हिमनद्या अधिक वेगाने वितळू लागल्या. जेव्हा हिमनद्या वितळतात, तेव्हा त्यांमधील पाणी, दगड-धोंडे बर्फापासून नैसर्गिकरीत्या तयार झालेल्या बांधाच्या मागे साचतात..यातून हिमतलावांची, छोट्या-मोठ्या जलाशयांची निर्मिती होते. हे नैसर्गिक बांध सैल आणि अस्थिर असतात. त्यांच्यामध्ये पाणी धरून ठेवण्याची क्षमता मर्यादित असते. जेव्हा अशा भागात ढगफुटीसदृश परिस्थिती निर्माण होते किंवा दगड-धोंड्यांमुळे तलाव भरतो, तलावात दरड कोसळते किंवा इतर काही कारणामुळे बांध फुटतो, तेव्हा फार कमी वेळात मोठ्या प्रमाणावर पूर येतो.हिमालय पर्वतरांगांच्या पायथ्याशी असलेली भारतातील हिमालयीन राज्ये या आपत्तींना अत्यंत संवेदनशील आहेत. एका अभ्यासानुसार, १९५१ ते २०२० दरम्यान या क्षेत्रातील सरासरी तापमान दर दशकात ०.२८°C ने वाढले आहे, ज्यामुळे हिमतलावांची निर्मिती आणि त्यांच्या जलसाठ्यात वेगवान वाढ झाली आहे. हिमनद्यांवर केलेल्या संशोधनानुसार २००६ ते २०१६ या दहा वर्षांत जवळपास ३३२ गिगा टन प्रतिवर्ष इतक्या जास्त दराने हिमनद्या जगभरात कमी झाल्या आहेत आणि ही प्रक्रिया कदाचित त्यापेक्षा अधिक वेगाने आजही चालू आहे..२०१३ जूनमध्ये उत्तराखंडमधील केदारनाथमध्ये आलेला प्रलयकारी पूर कोणीही भारतीय विसरू शकणार नाही असाच होता. आपण सर्वांनीच त्याचे व्हिडिओ टीव्हीवर पाहिले. तेथील पर्यटक आणि स्थानिकांचे अनुभव अंगावर काटा आणणारे होते. केदारनाथ धामच्यावर असलेल्या ‘चोरबारी’ नावाच्या हिमतलावात १६ ते १७ जून या एका दिवसात २२७०० लिटर पाणी आले. त्यामुळे हा तलाव फार कमी वेळात पूर्ण क्षमतेने भरला आणि ओसंडून वाहू लागला.त्यात १७ जूनला १०-१५ मिनिटे झालेल्या ढगफुटीने जवळपास १६९९ घनमीटर प्रतिसेकंद एवढ्या प्रचंड वेगाने पाणी वाहू लागले आणि त्यानंतर साहजिक तलावावरील नैसर्गिक बांध फुटला. त्यामुळे मंदाकिनी नदीला फार कमी वेळात प्रचंड पूर आला. त्यानंतर मंदाकिनी नदीकाठी असलेल्या शहरातील झालेले नुकसान आपण सर्वांनी पाहिले. त्यात जवळपास सहा हजार जण मृत्युमुखी पडले. त्याच उत्तराखंड राज्यात, उत्तरकाशीजवळ २०१६ मध्ये ऑगस्ट महिन्यात असाच पूर पुन्हा येऊन मोठे नुकसान झाले..आजपासून फार लांब नाही, तर जवळपास एक वर्षापूर्वी एप्रिल महिन्यात, सिक्कीम राज्याच्या उत्तरेला असलेल्या लोहनक हिमतलावावरील बांध फुटल्याने एक मोठा अपघात झाला. तिस्ता नदीला त्यानंतर मोठा पूर आला, ज्यामुळे रस्ते, घरे आणि महामार्गांचे मोठे नुकसान झाले. जवळपास ३० पूल वाहून गेले आणि चुंगथांग धरणावरही मोठे नुकसान झाले.या घटनेत जवळपास १०० जण मृत्युमुखी पडले; तर ४,५०० नागरिकांची सुखरूप सुटका करण्यात आली. हिमालयाच्या पूर्व भागातील तापमान हे तुलनेने पश्चिम हिमालयापेक्षा जास्त असल्याने पूर्वेकडील हिमालय आणि तेथील हिमतलाव हे जास्त धोकादायक आहेत. २०२० साली केलेल्या संशोधनानुसार, गंगेच्या उपनद्या कोसी, गंडकी आणि कर्नाली यांच्या उगमाजवळ, पूर्वेकडील उंच हिमालयात छोटे-मोठे मिळून ३,६२४ हिमतलाव आहेत, जे हिमनद्या वितळल्यामुळे तयार झालेले आहेत..या तलावांपैकी १,४१० हिमतलावांचे क्षेत्रफळ ०.०२ चौरस किलोमीटरपेक्षा मोठे आहे आणि जर हे फुटले, तर मोठ्या प्रमाणात नुकसान होण्याची शक्यता आहे. त्यातील ४७ हिमतलाव अतिधोकादायक मानले जातात आणि त्यावर तत्काळ उपाययोजना करणे आवश्यक आहे. या ४७ तलावांपैकी २५ तिबेटमध्ये; तर उर्वरित २२ नेपाळ आणि भारतात आहेत.जगाला अशा हिमतलाव फुटीमुळे येणारे पूर आणि प्रलय हजारो वर्षांपासून माहिती आहेत. जगभरात आजपर्यंत सुमारे तीन हजार हिमतलाव फुटल्यामुळे अपघात झाल्याची नोंद आहे. जेव्हा आपण जगातील अशा अपघातांचा विचार करतो, तेव्हा २०१० मध्ये पेरूतील तेरेसा व्हॅलीमध्ये मोठे नुकसान झालेले दिसून येते. संशोधनासाठी ओळखल्या जाणाऱ्या अमेरिकेतील नासा संस्थेने मागील ३० वर्षांपासून जगभरातील अशा हिमतलावांचा अभ्यास केला आहे..या अभ्यासात २४ हून अधिक हिमालय आणि तिबेटमधील हिमतलावांचा समावेश होता, ज्यामध्ये १९९० पासून या तलावांच्या जलसाठ्यात ५० टक्क्यांहून अधिक वाढ झाल्याचे दिसून आले. भारतातील राष्ट्रीय आपत्ती व्यवस्थापन प्राधिकरणानुसार हिमालयात पाच हजारपेक्षा जास्त हिमतलाव आहेत, त्यांपैकी २०० पेक्षा जास्त तलाव फुटण्याच्या आणि मोठा पूर येण्याच्या धोक्यात आहेत. ही नक्कीच धोक्याची घंटा आहे, हे वेगळे सांगायची गरज नाही.आज जवळपास १५ दशलक्ष नागरिकांना हिमालयातील बदलांचा थेट धोका आहे. त्यामध्ये एक दशलक्षापेक्षा जास्त लोकसंख्या हिमतलावांपासून ५० किलोमीटरच्या आतील क्षेत्रात राहत आहे आणि यातील बहुतांश भारत, पाकिस्तान, नेपाळ आणि चीन या चार देशांमध्येच आहेत..अशा संभाव्य धोक्यांपासून बचाव करायचा असेल, तर हिमतलावांचे मॅपिंग व सखोल अभ्यास करणे अत्यावश्यक आहे. २००८ साली जिऑलॉजिकल सोसायटी ऑफ इंडियाने ‘ग्लेशियर ॲटलास ऑफ इंडिया’ या प्रकाशनाद्वारे हिमतलावांचे मॅपिंग प्रसिद्ध केले; तर चीनमध्येही १९७९ व २००२ मध्ये असेच नकाशे प्रसिद्ध झाले. ‘इंटरनॅशनल सेंटर फॉर इंटिग्रेटेड माऊंटन डेव्हलपमेंट’ने २०१० साली हिमतलावांचे सखोल वर्गीकरण निकषांच्या आधारे केले, ज्यात हिमनद्यांचे सखोल विश्लेषण आणि नैसर्गिक बांधांची तपासणी करण्यात आली.मॅपिंग आणि सखोल अभ्यासानंतर धोकादायक हिमतलाव शोधून, त्यांचे वर्गीकरण करून शास्त्रज्ञ, योजनाकार आणि विकसकांचे कार्य सुरू होते. त्यांचे मुख्य काम हा धोका कमी करून त्यापासून होणारे नुकसान कमीत कमी कसे होईल, हे असते. हिमतलावात कोणताही बदल झाला, त्याची नोंद घेऊन संभाव्य धोक्याची सूचना लवकरात लवकर लोकांपर्यंत पोहोचवणे हे आव्हानात्मक काम त्यांना करायचे असते..इंजिनिअरिंग उपायांमध्ये जलसाठ्यांचे नियोजनबद्ध नियंत्रण, ड्रेनेज व्यवस्थेचे योग्य नियमन, असे विविध तांत्रिक उपाय वापरले जातात, ज्यामुळे अचानक पूर येण्याचे संकट कमी होते. भूतानमधील थोरहोमी हिमतलावात एकदम येणाऱ्या पुरापासून वाचण्यासाठी मोठ्या प्रमाणावर ड्रेनेजवर काम करण्यात आले. त्यामुळे अनेक गावांचे संभाव्य पुरापासून संरक्षण झाले.धोक्याचा अंदाज घेण्यासाठी आणि लोकांना सुरक्षितपणे बाहेर काढण्यासाठी पुरेसा वेळ मिळावा म्हणून पाण्याची पातळी आणि हवामानाचे रिअल-टाइम मॉनिटरिंग आवश्यक आहे. नेपाळमध्ये त्शो रोल्पा हिमतलाव परिसरातील संवेदनशील ठिकाणी प्रभावी पूर्वसूचना प्रणाली स्थापित केली गेली आहे, जिथे पूर आणि इतर संभाव्य धोक्यांबाबत लोकांना सावध करण्यासाठी स्वयंचलित सायरन वापरले जातात..भारतातील हिमालयाच्या सतलज नदीखोऱ्यात सेंट्रल वॉटर कमिशनद्वारे अशीच पूर्वसूचना प्रणाली कार्यान्वित करण्यात आली आहे, ज्यामुळे जलविद्युत केंद्रांवर होणारे संभाव्य पुराचे नुकसान कमी करण्यात यश मिळाले आहे. हिमतलावांमध्ये कोणताही बदल झाला तर त्याची नोंद घेत, संभाव्य धोक्याची सूचना वेगाने लोकांपर्यंत पोहोचवणे हे हिमालयासारख्या दुर्गम भागात आव्हानात्मक कार्य आहे. तरीदेखील हे आव्हान अनेक तज्ज्ञ मोठ्या हिमतीने झेलताना दिसतात.कृत्रिम कालव्याच्या बांधकामामुळे इम्जा हिमतलावातील पाण्याची पातळी कमी होण्यास मदत झाली आहे. या संभाव्य धोक्यांपासून बचाव करण्यासाठी समुदायांना जागरूक करणे, शिक्षित करणे आणि सज्ज करणे अत्यंत आवश्यक आहे. स्थानिक लोकांना संकटाच्या वेळी कमी वेळात सुरक्षित ठिकाणी कसे पोहोचवायचे हे प्रशिक्षण देणे, तसेच प्रभावी संवादाच्या मदतीने लोकांना मदत करणे, हेदेखील आवश्यक आहे..या यांत्रिक आणि इंजिनिअरिंग उपायांना जोड हवी असते ती, शाश्वत आणि योग्य अशा जमिनीच्या वापराची.नैसर्गिक प्रवाहाचा वेग कमी करण्यासाठी बफर झोन तयार करणे, ज्यात नदीच्या काठावर झाडांचे संवर्धन आणि आजूबाजूच्या प्रदेशाचे संरक्षण यांचा समावेश आहे... हे केल्यामुळे मातीची धूप कमी होण्यास आणि पाण्याचा वेग कमी होण्यास मदत होते. म्हणूनच, हिमालयातील अनेक भागांत वृक्षारोपणाचे मोठ्या प्रमाणावर कार्यक्रम राबवले जात आहेत. संभाव्य हिमतलाव फुटल्यास होणारे नुकसान टाळण्यासाठी एकाच उपायावर अवलंबून न राहता, वरील विविध उपायांचा एकत्रित उपयोग करणे आवश्यक आहे, ज्यामुळे होणारे नुकसान कमी करता येऊ शकते..हिमालय हा काही कोणी एकाचा नाही. त्यामुळे येथील नाजूक परिसंस्थेला जपण्यासाठी जागतिक पातळीवर सर्वसमावेशक आणि प्रभावी धोरणांची गरज आहे. अचानक एखादा मातकट पाण्याचा वेगवान प्रवाह सर्व काही झपाट्याने सामावून घेतो, नष्ट करतो, हे आता हिमालयाच्या स्वर्गीय शांततेत राहणाऱ्यांसाठी कटू वास्तव आहे.येथील लोक या डोंगर-नद्यांना घर मानतात, त्यांच्यासाठी हे संकट फक्त चिंतेचा किंवा संशोधनाचा विषय राहिला नसून, अस्तित्वाचाच प्रश्न बनला आहे. हिमालयाच्या अंगाखांद्यावर खेळणाऱ्या हिमनद्या जपण्याची ही वेळ आहे; माणसाच्या अस्तित्वाचे मूळ निसर्गात आहे, त्याच्याशी संगती साधली नाही, तर होणारे नुकसान अटळ आहे..सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

हिमालयातील ‘टाइम बॉम्ब’

Related Stories