उंच आणि गूढ शिखरं

- उमेश झिरपे

वर्ष १९७८. विविध रंगांच्या फुला-पानांनी सजलेल्या ‘व्हॅली ऑफ फ्लॉवर्स’ इथून सर्वदूर पसरलेला हिमालय बघून मी हरखून गेलो होतो. मागं वळून पाहताना असं जाणवतं, की वयाच्या अवघ्या तेराव्या वर्षी हिमालयाचं नितांत सुंदर रूप मला बघायला मिळालं, हे माझं खूप मोठं भाग्य.

मी त्या वेळी हिमालय पाहिला अन् ‘लव्ह ऍट फर्स्ट साइट’ म्हणजे काय असतं हे तेव्हा खऱ्या अर्थानं लक्षात आलं. या अवाढव्य हिमालयाच्या कुशीत माझा चंचुप्रवेश झाला. आता साडेचार दशकांनंतर हिमालय माझं दुसरं घर झालं आहे.

हिमालयामुळं मला नवी ओळख मिळाली, हिमालयानं मला जिवाभावाची माणसं दिली, हिमालयामुळं मला एक नवी जीवनशैली समजून घेता आली, आत्मसात करता आली. हिमालयाची वेगवेगळी रूपं मला जाणून घेता आली, यातील सगळ्यात मूर्त रूप व ज्यामुळं हिमालयाची खरी ओळख आहे, ते म्हणजे तिथली पर्वत शिखरं.

जगातील सर्वोच्च शिखर माउंट एव्हरेस्ट असो वा माउंट कैलास सारखं गूढ शिखर... दोन्हीचं माहेरघर हिमालयच. भारत, पाकिस्तान, नेपाळ, चीन व भूतान अशा पाच देशांमध्ये पसरलेल्या हिमालयाचा विस्तार उत्तरेकडील काराकोरम पर्वतरांगांपासून सुरू होतो ते थेट भूतान, अरुणाचल प्रदेश जवळ संपतो. खरंतर हिमालय हा देखील विविध पर्वतरांगांपासून बनला आहे.

शिवालिक हिमालय, अतिउंच शिखरांचा ग्रेटर हिमालय, कमी उंचीच्या डोंगरांचा लोअर हिमालय, काहीसा कोरडा असा तिबेटन हिमालय अशाप्रकारे हिमालयातील पर्वतरांगांचे नानाविध प्रकार आहेत.

तुम्हाला आश्चर्य वाटेल, चोवीसशे किलोमीटर लांब व जवळपास तीनशे किलोमीटर रुंद असलेल्या हिमालयीन पर्वतरांगेमध्ये एकूण १२० हून अधिक अशी शिखरं आहेत, ज्यांची समुद्रसपाटीपासूनची उंची ही तब्बल ७ हजार मीटर एवढी आहे.

अशी अवाढव्य शिखरं सापडतात फक्त आणि फक्त हिमालयात. जगात एकूण १४ अशी उंची शिखरं आहेत, ज्यांची उंची ही तब्बल ८ हजार मीटरपेक्षा उंच आहे. यांना अष्टहजारी शिखरं म्हणतात. ही सर्व चौदा शिखरं हिमालयातच.

मला या चौदांपैकी आठ शिखरांवर यशस्वी गिर्यारोहण मोहिमांचं नेतृत्व करण्याची संधी मिळाली. सर्वोच्च एव्हरेस्ट असो वा दुर्गम तिबेटमध्ये वसलेले माउंट च्यो ओयू. या शिखरांना सर्वार्थानं जवळून अनुभवण्याची संधी मला मिळाली.

ही शिखरं म्हणजे फक्त दगड माती अन् हिमानं आच्छादलेली प्राकृतिक रचना नाहीयेत, एक-एक शिखर हे तिथल्या निसर्ग संपन्नतेनं, स्थानिक लोकांच्या श्रद्धेनं, भौगोलिक संरचनेमुळं, अध्यात्म अन् पुराणांमध्ये त्याची ज्या पद्धतीनं नोंद घेतली आहे त्यामुळं खऱ्या अर्थानं ‘युनिक’ आहे.

या वेगळेपणाचा अनुभव मी अनेक वेळा ऐकलाय, वाचलाय, जगलोय. या लेखमालेच्या माध्यमातून हाच अनुभव तुमच्या समोर मांडणार आहे. गंगा नदी, जी करोडो लोकांची जीवनदायिनी आहे, या गंगेचा उगम हिमालयातच झालाय.

ज्या दोन नद्यांचा संगम होऊन पुढं गंगा नदी बनते त्यातील एक भागीरथी. या नदीचा उगम ज्या शिखर समूहाच्या परिसरात होतो तो म्हणजे भागीरथी शिखर समूह. सिंधू नदी जिथं उगम पावते तो चंद्रभागा अर्थात सिबी शिखर समूह हा भौगोलिकदृष्ट्या अतिशय वेगळा व विलक्षण आहे, यांचा हाच वेगळा गुणधर्म लेखमालेत उलगडणार आहोत.

सोबतच नंदादेवी शिखर माथ्यावर असं काय घडलं जेणेकरून अनेक दशकं ‘नंदादेवी नॅशनल पार्क’ सर्वांसाठी बंद होतं, धौलागिरी व अन्नपूर्णा शिखरांच्या मधून वाहत जाणाऱ्या गंडकी नदीचा भारतातील जीवनमानावर कसा परिणाम होतो व त्यात शिखरांचा नेमका कसा सहभाग आहे,

याची रंजक माहिती या वर्षभरात आपण जाणून घेणार आहोत. कैलास शिखराची गूढकथा, द्रौपदी का दांडा, चौखंबा शिखरांचं जुन्या काळातील महत्त्व, भारताबाहेरील शिखरांचं तिथल्या स्थानिक जीवनामध्ये असलेलं महत्त्व विविध लेखांतून अधोरेखित करण्याचा माझा प्रयत्न असेल.

सोबतच शिखरांचं झालेलं नामकरण, त्यांची मोजली गेलेली उंची, गिर्यारोहण मोहिमा अशा विविध घटनांचाही आढावा आपण घेणार आहोत. पुढच्या भागापासून आपण एक-एक पर्वत जाणून घेऊ या. ही लेखमाला आपल्याला नक्की आवडेल, असा विश्वास आहे.