भारतीय खाद्यपदार्थ... पोषणाचे पॉवरहाऊस

- भक्ती सामंत, Bhakti.samant@kokilabenhospitals.com‘डब्ल्यूडब्ल्यूएफ लिव्हिंग प्लॅनेट रिपोर्ट’नुसार भारतीयांच्या खाद्यपद्धती आपल्या पृथ्वीसाठी अधिक शाश्वत आणि पूरक आहेत. भारतीय खाद्यपदार्थ म्हणजे आपली सांस्कृतिक संपदाच आहे. एक प्रकारे पोषणाचे पॉवरहाऊस... गरमागरम खिचडी असो किंवा मसालेदार माशाची आमटी, भारतीय खाद्यपदार्थ म्हणजे स्वाद आणि शरीर व पृथ्वीसाठी फायदेशीर अन्न कसे असावे, याचे एक उत्तम जागतिक उदाहरण आहे..भारतीय खाद्यपदार्थांमध्ये वैविध्यपूर्ण सामग्री आणि समृद्ध पाक परंपरांचा समावेश असल्याने स्वाद, आरोग्य, पर्यावरणपूरकता आणि टिकाऊपणा यांचा सुयोग्य मिलाप अनुभवायला मिळतो. भारतीय खाद्यपदार्थ आणि त्यातील सामग्री यांची मुळे भारतातील कृषी जीवनशैलीमध्ये खोलवर रुजलेली आहेत. आरोग्य आणि सर्वसमावेशक कल्याण यांना दिले जाणारे प्रोत्साहन हे भारतीय खाद्यपदार्थांमधील सामग्रीचे खास वैशिष्ट्य आहे.सध्या जगभरात ‘सुपरफूड्स’बद्दल उत्सुकता आणि रुची वाढत आहे. बहुतांश ‘सुपरफूड्स’ भारतीय स्वयंपाकामध्ये प्राचीन काळापासून वापरली जात आहेत आणि भारतीय पाक परंपरेचा अविभाज्य भाग आहेत. भारतीय खाद्यपदार्थ हे स्वादिष्ट असण्याबरोबरीनेच त्यामध्ये भरपूर आरोग्यदायी लाभ आहेत, हे यावरून सिद्ध होते..पोषकांनी समृद्ध भारतीय पाककृती : संतुलित दृष्टिकोनबहुतांश भारतीय पाककृतींमध्ये नैसर्गिक, अखंड सामग्री वापरली जाते. त्यामध्ये स्वादाबरोबरीनेच शरीरासाठी आवश्यक पोषकेदेखील असतात. तीळ आणि गुळापासून बनवले जाणारे तिळाचे लाडू, उत्तर प्रदेशातील उडीद डाळीची कचोरी, गुजरातमधील सुप्रसिद्ध उंधियू, अशी अनेक पक्वान्ने त्या-त्या ऋतूंमध्ये मिळणाऱ्या व स्थानिक सामग्रीपासून तयार केली जातात. अशा प्रकारचा आहार शरीरासाठी तर चांगला असतोच, शिवाय पारंपरिक शेती व खाद्य व्यवस्थेला टिकून राहायला सहाय्यक ठरतो. एकंदरीत पर्यावरणासाठी चांगला असतो..नुकत्याच हाती आलेल्या ‘डब्ल्यूडब्ल्यूएफ लिव्हिंग प्लॅनेट रिपोर्ट’मध्ये नमूद करण्यात आले आहे, की भारतीयांच्या खाद्यपद्धती आपल्या पृथ्वीसाठी अधिक शाश्वत आणि पूरक आहेत. भारतीय खाद्यपरंपरांमध्ये स्थानिक पातळीवर मिळणाऱ्या, वनस्पतींपासून मिळालेल्या सामग्रीचा समावेश असतो. त्यावर फार जास्त प्रक्रिया कराव्या लागत नाहीत. ऊर्जा कमी लागते.परिणामी या खाद्यपदार्थांचा पर्यावरणावर होणारा परिणाम कमी असतो. पाश्चिमात्य खाद्य व्यवस्था बऱ्याच जास्त प्रमाणात प्रक्रिया केलेल्या खाद्यपदार्थांवर आणि प्राण्यांपासून मिळवण्यात आलेल्या सामग्रीवर अवलंबून असते. बहुतांश भारतीय खाद्यपदार्थ शाकाहारी असतात. त्यामध्ये अखंड धान्ये, कडधान्ये, डाळी आणि प्रत्येक ऋतूमध्ये मिळणाऱ्या भाज्यांचा समावेश असतो. साहजिकच कार्बन उत्सर्जनदेखील कमी होते..भारतीय खाद्यसामग्रीचे आरोग्यदायी लाभ अनेक आहेत. पारंपरिक खाद्यपदार्थांमध्ये वापरल्या जाणाऱ्या बहुतांश सामग्रीमध्ये औषधी गुण असतात. उदा., तीळ बियांमध्ये कॅल्शियम असते. त्यात हाडांच्या विकासाला मदत करण्याची क्षमता असते. शेंगदाण्यांमध्ये आवश्यक फॅटी ॲसिड्स असतात, ज्यामुळे शरीरामध्ये हिवाळ्यात आवश्यक असलेली उष्णता निर्माण केली जाते. जवळपास सर्व पदार्थांमध्ये वापरला जाणारा गूळ नैसर्गिक स्वीटनर आहे. त्यामध्ये भरपूर प्रमाणात लोह आणि खनिजे आहेत.ज्यामुळे शरीराची रोगप्रतिकार शक्ती वाढते. आंबवणे, मोड आणणे आणि अखंड धान्यांचा वापर या भारतीय स्वयंपाकातील अनोख्या पद्धती खाद्यपदार्थांचे पोषण मूल्य वाढवतात. आंबवलेल्या पिठापासून बनवल्या जाणाऱ्या इडली व डोसा यांसारख्या पदार्थांमध्ये भरपूर प्रोबायोटिक्स असतात. त्यामुळे पोटाचे आरोग्य चांगले राहण्यास मदत मिळते. हळद आणि जिरे यांसारख्या मसाल्यांमध्ये शरीरातील सूज, दाह कमी करण्याची क्षमता असते. ज्यामुळे एकंदरीत आरोग्य चांगले राहते..भारतीय खाद्यपदार्थांमधील पारंपरिक सामग्रीबरोबरीनेच ‘सुपरफूड्स’ म्हणून गणले जाणारे अनेक पदार्थ रोजच्या जेवणात सहज समाविष्ट केले जातात. त्यामुळे जास्त खर्च न करता आरोग्यदायी लाभ मिळवता येतात. ‘सुपरफूड्स’मध्ये भरपूर पोषक घटक आणि अँटिऑक्सिडंट्स असतात. पेशींचे नुकसान आणि गंभीर आजार होण्यापासून रोखण्यात त्यामुळे मदत मिळते.केल, किनोआ आणि ब्ल्यूबेरी यांसारख्या सामग्रीकडे जागतिक बाजारपेठेने लक्ष वेधले असले तरी हे पदार्थ महाग आहेत आणि भारतात सहजपणे मिळू शकत नाहीत. सुदैवाने भारताकडे स्वतःची ‘सुपरफूड्स’ आहेत, त्यांच्यापैकी अनेकांचा वापर प्रदीर्घ काळापासून आपण करत आलो आहोत आणि त्यांच्यापासून खूप कमी खर्चात इतर ‘सुपरफूड्स’पेक्षा जास्त नाही; पण तितकेच चांगले लाभ नक्कीच मिळू शकतात..भारतीय आहारात सहज समाविष्ट केली जाऊ शकणारी काही सुपरफूड्स आहेत. पहिले म्हणजे हळद... भारतामध्ये प्राचीन काळापासून वापरली जाणारी हळद शरीरातील दाह, सूज कमी करते आणि यामध्ये करक्युमिन असल्याने अँटिऑक्सिडंट्सदेखील भरपूर आहेत.भारतीय स्वयंपाकातील हा एक अविभाज्य पदार्थ आहे आणि संपूर्ण देशभरात सहज उपलब्ध असलेल्या सुपरफूड्सपैकी एक आहे. तुमच्या रोजच्या जेवणात म्हणजे आमटी, भाजी, सूप, कोमट दूध इत्यादींमध्ये दररोज थोड्या प्रमाणात हळद घालून एकंदरीत आरोग्यामध्ये सुधारणा घडवून आणणे शक्य आहे. आवळा बेरींना एक उत्तम पर्याय आहे. भारतीय आवळ्यामध्ये भरपूर पोषण मूल्य आहे..आवळा सगळीकडे सहज मिळतो. स्वस्त आहे. त्याचा रस काढून, सुकवून, जाम आणि लोणचे स्वरूपातही तो खाता येतो. हिरव्या पालेभाज्या तर पोषणाचे आगार म्हणता येईल. खासकरून व्हिटामिन सी आणि के, लोह व कॅल्शियम हिरव्या पालेभाज्यांमध्ये मुबलक प्रमाणात असते. पाश्चिमात्य देशांमध्ये ‘केल’ हे सुपरफूड मानले जाते, तर भारतामध्ये शेवगा (शेंगा आणि पाला दोन्ही), मेथी आणि पालक ही आपली स्वतःची सुपरग्रीन्स आहेत.या भाज्या पोषण देतात, शिवाय स्थानिक बाजारपेठेत रोजच्या रोज, सहज आणि स्वस्त उपलब्ध असतात. खासकरून शेवग्यामध्ये भरपूर लोह आणि कॅल्शियम असते. त्यामुळे एकंदरीत तब्येत चांगली ठेवायची असेल, तर आहारामध्ये याचा समावेश करायलाच हवा. अखंड धान्यांमध्ये त्यावरील कोंडा आणि कोंब काढून टाकलेला नसतो. त्यामुळे त्यामध्ये फायबर, जीवनसत्त्वे व खनिजे भरपूर प्रमाणात असतात..हल्लीच्या काळात किनोआ हे सुपरफूड म्हणून खूप लोकप्रिय झाले आहे; पण भारतात ते महाग वाटू शकते. सुदैवाने आपल्याकडे बाजरी, नाचणी आणि ज्वारी यासारखी भरडधान्ये (मिलेट्स) आहेत, ज्यामध्ये भरपूर पोषकद्रव्ये आहेत. भरडधान्यांमध्ये कार्बोहायड्रेट्स, प्रथिने आणि डाएटरी फायबर मुबलक प्रमाणात असते. भारतामध्ये सर्वत्र, सहज आणि स्वस्त उपलब्ध असणारी ही सुपरफूड्स तुम्ही तुमच्या रोजच्या आहारात सहज वापरू शकता.सिरीयल अन् दूध या पाश्चिमात्य न्याहारीपेक्षा आपल्याकडे सहज आणि स्वस्त मिळणाऱ्या इडली-सांबारमध्ये खूप जास्त प्रथिने व कमी कार्बोहायड्रेट्स असतात. भारतीय पदार्थांवर प्रक्रिया कमी केली जाते आणि त्यामध्ये ताज्या भाज्या, कडधान्ये, डाळी आणि मसाले यांचा भरपूर वापर केला जातो. त्यामधून शरीराला आवश्यक जीवनसत्त्वे, खनिजे आणि अँटिऑक्सिडंट्स मिळतात..मोड आलेली कडधान्ये, पनीर किंवा अतिरिक्त भाज्या घालून पोहे, उपमा किंवा पराठा यासारख्या पदार्थांचे पोषणमूल्य वाढवणे सहज शक्य आहे. त्यामुळे हे पदार्थ दिवसाची उत्तम सुरुवात करायला मदत करतात. बरेच भारतीय पदार्थ आंबवलेले असल्याने त्यामध्ये प्रोबायोटिक्स असतात. त्यामुळे पोटाचे आरोग्य चांगले राहते, तर पाश्चिमात्य पदार्थांमध्ये साखर, फ्लेवर्स व प्रिझर्वेटिव्ह असतात.भारतीय स्वयंपाकातील जवळपास सगळेच पदार्थ स्थानिक पातळीवर उगवलेले, वनस्पतींमधून मिळवलेले असतात. त्यामुळे आरोग्याला लाभदायक असण्याबरोबरीनेच पर्यावरणासाठीदेखील अनुकूल असतात. प्रत्येक ऋतूमध्ये उगवणारे पदार्थ वापरून आपण अतिप्रक्रिया केलेल्या, आयात कराव्या लागणाऱ्या पदार्थांवर अवलंबून राहण्याचे प्रमाण कमी करतो..भारतीय खाद्यसंस्कृती कार्बन उत्सर्जन कमी करण्यात योगदान देते. आदल्या दिवशीचे उरलेले अन्न वापरून नवीन पदार्थ बनवण्याच्या (जसे की, फोडणीचा भात, चपातीचा लाडू किंवा चिवडा) आपल्या पारंपरिक पद्धतींमुळे अन्न वाया जाणे वाचते व संसाधनांचा सक्षम वापर केला जातो.सारांशाने, भारतीय खाद्यपदार्थ ही आपली सांस्कृतिक संपदा आहे. इतकेच नव्हे, तर ते पोषणाचे पॉवरहाऊस आहेत. शरीराची रोगप्रतिकारशक्ती वाढवण्यापासून ते हृदयाचे आरोग्य चांगले राखण्यापर्यंत अनेक बाबतीत पारंपरिक भारतीय पदार्थ लाभदायक ठरत आलेले आहेत. भारतीय पदार्थांमध्ये स्थानिक, पर्यावरणपूरक सामग्रीवर भर असल्याने आधुनिक पर्यावरण उद्दिष्टांसाठीदेखील ते पूरक आहेत..हळद, आवळा, भरडधान्ये यासारखी सुपरफूड्स वापरून पारंपरिक पाककृती करून आरोग्यदायी लाभ व पर्यावरणीय स्थिरता या दोन्ही गोष्टी मिळवता येतील. गरमागरम खिचडी असो किंवा मसालेदार माशाची आमटी, भारतीय खाद्यपदार्थ म्हणजे स्वाद आणि शरीर व पृथ्वी या दोन्हीसाठी फायदेशीर अन्न कसे असावे, याचे एक उत्तम जागतिक उदाहरण आहे.(लेखिका कोकिलाबेन धीरूभाई अंबानी हॉस्पिटलमध्ये मुख्य आहारतज्ज्ञ आहेत.).ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

भारतीय खाद्यपदार्थ... पोषणाचे पॉवरहाऊस

Related Stories