रंगभूमीची एकच भाषा... रंगभाषा!

कुडाळमध्ये होणाऱ्या एका नाट्य महोत्सवात वऱ्हाडी भाषेतील नाटक आयोजकांतर्फे नाकारण्यात आले. आमच्या प्रेक्षकांना वऱ्हाडी नाटक रुचणार नाही, असे तोंडी कारण आयोजकांतर्फे देण्यात आले. एक कलाकृती भाषेच्या कारणावरून नाकारणे तमाम रंगकर्मी, अभ्यासक, प्रेक्षक, लेखक आणि विचारवंतांना पटलेले नसून रंगभूमीच्या प्रेक्षकांची भेदभावपूर्ण वाटणी नको, असे त्यांचे म्हणणे आहे....नुकतीच एक बातमी वाचनात आली. ‘वऱ्हाडी भाषेतील नाटक आमच्या प्रेक्षकांना नाही रुचणार’ अशा मथळ्याखालील त्या बातमीत कुडाळमधील बाबा वर्दम स्मृती नाट्य महोत्सवात एक कलाकृती भाषेवरून नाकारल्याचे म्हटले होते. आधी संहिता पाठवूनही नाटक डावलण्यात आले, अशी ती बातमी सांगत होती. कुडाळमधील एक प्रतिष्ठित नाट्य महोत्सव २६ वर्षांपासून संबंधित संस्था आयोजित करत असते, हेदेखील त्या बातमीतून समजले. चांगली गोष्ट आहे..रंगभूमीचे एवढे परिश्रमपूर्वक जतन, संवर्धन करणारी ही मंडळी आहेत, हे बघून आनंदच वाटला. अशा नाट्य महोत्सवात कोणत्याही ठिकाणाहून कोणाही नाट्यसंस्था, दिग्दर्शक वा रंगकर्मी यांना भाग घ्यावासा वाटणे स्वाभाविक आहे. नागपूरच्या हेमेंदू नाट्यसंस्थेने अर्थातच आपल्या नाटकाची संहिता पाठवून महोत्सवात ते सादर करण्याची तयारी केली.आयोजक संस्था अगोदर नाट्यसंहिता मागवते, त्यातील वीस संहिता निवडते, त्यांचे प्रयोग तिथे तिथे जाऊन बघते आणि नंतर त्यातून सात संघ अंतिम फेरीसाठी निवडते, अशी पद्धत असल्याचे वृत्तातूनच समजले. चांगली पद्धत आहे. मात्र, विदर्भातील संबंधित नाटक हे वऱ्हाडी भाषेत असल्याच्या कारणावरून त्याची संहिता नाकारली गेली..कोणत्या वीस नाटकांची निवड करायची हा अर्थातच संबंधित निवड समितीचा प्रांत आहे. मात्र, एखादी संहिता का नाकारली जाते याचे कारण तर संबंधित संस्थेला कळणे गरजेचेच आहे. तसे ते नागपूरच्या हेमेंदू नाट्यसंस्थेला कळवले गेले असे दिसते. मात्र, जे कारण दिले गेले ते अतार्किक, अविवेकी आणि अविचारीपणाचेच आहे यात कोणाचेच दुमत होणार नाही. बातमीतून जे कारण देण्यात आल्याचे दिसते ते केवळ ते वऱ्हाडीत आहे म्हणून नाकारले गेले, असे आहे.त्याचेही कारण म्हणजे, आमच्या प्रेक्षकांना झेपेल आणि रुचेल या निकषांवर, ‘वैदर्भीय वऱ्हाडी आमच्या प्रेक्षकांना नक्कीच कळणार नाही म्हणून निवड केली नाही’ असे सांगितले गेले आहे. केवळ या कारणावरून संहिता नाकारली जाणे व ‘आमच्याकडे’ ही भाषा स्वीकारली जाणार नाही, ‘आमच्या’ प्रेक्षकांना ती कळणार नाही, ही भाषाच मुळात रंगभूमीचा जगातला कुठलाही प्रेक्षक असो, त्याचाच अवमान करणारी आहे..‘रंगभूमीची भाषा’ ही मुळातच दोन वेगवेगळ्या पातळ्यांवर वावरणारी संकल्पना असते. एक म्हणजे, संहितेची म्हणजे नाट्यलेखनाची भाषा आणि दुसरी म्हणजे, ‘रंगभाषा’, सादरीकरणाची भाषा... या दोन्ही प्रकारच्या भाषा मिळून रंगभाषा संकल्पना सिद्ध होते. केवळ लेखनभाषा ही रंगभाषा ठरत नसते. कारण, नाटक ही नुसती लेखन कला नसते, तर ती सादरीकरणात्मक कला आहे. अगदी अन्य भाषेतील, विदेशी भाषेत असलेले नाटक, सिनेमादेखील प्रेक्षकांना कळतो तो यामुळेच.त्यामुळेच आयोजकांकडून असे कारण त्यासाठी दिले जाणे ही बाब नुसतीच निषेधार्ह तेवढी नसून प्रेक्षकांना वेठीस धरणारी आहे. मराठीबाबत भेदभाव करणारी आहे. मराठी राज्याच्या भाषिक, सांस्कृतिक ऐक्य आणि सौहार्दाला व महाराष्ट्राला इजा पोहोचवणारी म्हणून अतिशय गंभीर बाब आहे. आयोजकांनी प्रेक्षकांच्या वतीने, त्यांच्यापर्यंत ते नाटक पोहोचू न देता त्यांना काय रुचेल वा रुचणार नाही, हे सांगण्याची काहीही गरज नाही..ते प्रेक्षक बघून घेतील. हे प्रेक्षकांवरही अन्याय करणारे आहे. आयोजकांना असा भेदभाव करण्याचा कोणताही अधिकार पोहोचत नाही. त्यांच्या या कृतीबद्दल महाराष्ट्रात तीव्र संताप व्यक्त होत आहे. अनेक प्रतिक्रिया समूह माध्यमातून, विविध समूहांवर व्यक्त होत आहेत. ‘विदर्भात मालवणी, कोल्हापुरी भाषा आवडीने ऐकली जाते, विदर्भाने मराठी रंगभूमीला उदार आश्रय देत ती जगवली आहे व ती पश्चिम महाराष्ट्रातीलच होती हा मराठी रंगभूमीचा इतिहास संबंधितांना ठाऊक असायलाच हवा, विदर्भ-वऱ्हाडीशी असा सापत्न भाव केलेला चालणार नाही..भाषिक-बोलीनिष्ठ अस्मितेची ही काळी बाजू आहे, हे लक्षण कालसुसंगत नाही, बदलत्या काळाचा आवाज न ऐकण्याचा प्रकार आयोजकांनी करू नये, सर्व रंगकर्मींनी याचा निषेध नोंदवायलाच हवा, मग आपण कोकणी, मालवणीतील नाटक पाहायचे बंद करायचे का? असे त्यांना विचारावे लागेल’ अशा प्रतिक्रिया मान्यवरांनीही समूह माध्यमात व्यक्त केल्या आहेत. संबंधित आयोजकांनी अगोदर क्षमायाचना करून त्या संबंधित नाटकाचा यथोचित सन्मान करावा आणि हे प्रकरण इथेच संपेल असा विवेक दाखवावा, अशी अपेक्षा आम्ही व्यक्त केली आहे. आयोजकांनाही कळवली आहे..बोली या प्रमाण मराठी भाषेच्या आधार आहेत. बोली आहे म्हणून भाषा आहे. तेव्हा प्रत्येक बोलीचा सन्मान हा व्हायलाच हवा. प्रेक्षकांना रुचणार नाही (प्रेक्षकांची काय रुची आहे, हे आयोजक कसे सांगू शकतात?), नाटकाचा विषय, त्यातील अभिनय, भाषेची लकब, त्यातील पंच याची शहानिशा न करता ढोबळपणे कारण सांगून एखादी कलाकृती डावलणे योग्य नाही. हा महोत्सव कमिटीचा निर्णय बोलीभाषेत वितंड निर्माण करण्यास कारणीभूत ठरू शकतो.कमिटीने तोंडी कळवले आहे, लेखी दिलेले नाही... शेवटी काय तर आपणच आपल्या मराठी भाषेचे मारेकरी ठरणार! आयोजक भाषा व सांस्कृतिक विषयात काम करणारे आहेत का? की एखादे सामाजिक काम करायचे व आवड आहे आणि पैसा आहे म्हणून आयोजन करत आहेत? हा वाद पूर्णपणे नाहक आणि प्रादेशिक अस्मितेच्या भावनेतून आहे. ‘वैदर्भी भाषा आमच्या प्रेक्षकांना नक्कीच कळणार नाही’ असे आयोजक म्हणत आहेत!.मला दोन प्रश्न पडले आहेत... पहिला, अभिनेता भारत गणेशपुरेची वैदर्भी भाषा प्रेक्षकांना समजत नसल्यामुळे ‘चला हवा येऊ द्या’ ही मालिका बंद पडली असेल का? आणि दुसरा, ती मालिका तब्बल दहा वर्षे चालली. आपल्याला वैदर्भी भाषा समजत नाही, हे समजायला मराठी प्रेक्षकांना दहा वर्षे का लागली असतील? थोडे वेगळे मत मांडतो, प्रादेशिक अस्मिता जपताना इतर मराठी भाषिक नाकारणार का? ही घटना समाजमाध्यमासमोर आणि पर्यायाने शासनासमोर आली पाहिजे.संबंधित घटनेचा तीव्र निषेध, कुडाळ येथील आयोजकांचा जाहीर निषेध अशा काही प्रातिनिधिक प्रतिक्रियाही आल्या आहेत. महाराष्ट्र आणि बृहन्महाराष्ट्रातील रंगकर्मी, अभ्यासक, प्रेक्षक, लेखक, विचारवंत, मराठी भाषाविषयक कार्यकर्ते असणाऱ्यांच्या त्या प्रतिक्रिया आहेत. त्यामुळे त्याकडे दुर्लक्ष करत आयोजकांनी आपलाच हेका चालवू नये. आयोजकांना राजकारणात मतांसाठी चाललेले वगळावगळीचे राजकारण हे रंगभूमीच्या क्षेत्रात आणण्यात कशी काय रुची निर्माण झाली?.मागे काही वर्षांपूर्वी सिंधुदुर्ग जिल्ह्याचाच जुळा भाऊ असलेल्या रत्नागिरी जिल्ह्यातील जिल्हा परिषदेच्या काही जागांसाठी भरती होत असताना तिथे गेलेल्या वैदर्भीयांना याच पद्धतीने चालणार नाही म्हणत हाकलून लावले गेल्याची बातमी आली होती. त्याचाही प्रचंड निषेध झाला होता. आता सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील कुडाळमध्ये वऱ्हाडी भाषा चालणार नाही म्हणत नाटक हद्दपार करण्याचा तोच प्रकार पुन्हा झाला आहे.त्या भागात विदर्भ, वैदर्भीय आणि वऱ्हाडी भाषांबद्दल दुःस्वासाचे वातावरण कोण आणि का निर्माण करत आहे? हेच धोरण उद्या वैदर्भीयांनी मालवणी आमच्याकडे चालणार नाही म्हणत राबवावे, अशी आयोजकांची इच्छा आहे का? आणि तसे झाले तर ते त्यांचे समर्थन करणार आहेत का? रंगभूमीची भाषा जगभर एकच आहे. ती केवळ रंगभाषा आहे, याचे भान विसरणारे जे रंगकर्मी असतील ते रंगभूमीचे आणि मराठीचेही मारेकरीच म्हणावे लागतील..दरम्यान, बातमी आल्यानंतर आयोजक संस्थेच्या सचिवांनी स्पष्टीकरण म्हणून डॉ. गिरीश ओक यांना लिहिलेले एक पाच पानी पत्र सध्या समूह माध्यमावर फिरते आहे. त्यात स्पष्टीकरण काहीच नाही. आहे तो केवळ, संबंधित संस्थेचा आणि या महोत्सवाचा इतिहास... केवळ एक वाक्य, ‘कोणत्याही भाषेला कमी लेखत नाही, दुराग्रह नाही’ असे आहे. मात्र, आयोजकांच्या निर्णयाचे त्यांनी पत्रात पुन्हा प्रेक्षकांचेच कारण देत समर्थनच तेवढे केले आहे. बाकी ना खंत ना खेद... हे अजिबात स्वीकारार्ह नाही..महाराष्ट्र राज्याचे मराठी भाषा मंत्री त्याच भागातले आहेत आणि सांस्कृतिक कार्य मंत्री विदर्भातील. दोघांनाही आम्ही या प्रकरणी आमचे म्हणणे तसेच महाराष्ट्रात उमटलेल्या प्रतिक्रिया कळवून त्यांनी त्यात जातीने लक्ष घालून यथायोग्य ते करावे, असे सुचवले आहे. आयोजकांना त्यांना काय चालत नाही ते त्यांनी प्रेक्षकांच्या नावावर खपवून, सांगण्याची काहीही गरज नाही. ते प्रेक्षक बघून घेतील. प्रेक्षकांचे कारण पुढे करून असा भेदभाव करण्याचा कोणताही अधिकार आयोजकांना पोहोचत नाही.(लेखक ज्येष्ठ साहित्यिक असून, अखिल भारतीय मराठी साहित्य महामंडळाचे माजी अध्यक्ष आहेत.).सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

रंगभूमीची एकच भाषा... रंगभाषा!

Related Stories