दृष्टिकोन : माती हेच जीवन...

लेखक : राजाराम पानगव्हाणे

माती हा निसर्गातील सर्वांत महत्त्वाच्या घटकांपैकी एक... आपल्याला मातीमधून अनेक नैसर्गिक स्त्रोत उपलब्ध होतात. झपाट्याने वाढणाऱ्या बांधकामामुळे माती क्षेत्राचे प्रमाण कमी कमी होत आहे. त्यामुळे जमिनीत पाणी मुरत नाही. काँक्रिटीकरणाचा अतिरेक झाल्यामुळे पावसाचे पाणी वाहून जाण्याचे प्रमाण अधिक आहे. त्यामुळे पर्यावरणीय अनेक अडचणी निर्माण झाल्या आहेत. त्यामुळे मातीचे संवर्धन आणि जपणूक करण्याची जबाबदारी आपण सर्वांनी घेतली पाहिजे. (saptarang latest article on soil is life)

अनेक कारणांसाठी माती अत्यंत महत्त्वाची आहे. ज्यामध्ये वनस्पतींना वाढीसाठी पाया देणे आणि जैवविविधतेला आधार देणे समाविष्ट आहे. हे सेंद्रिय पदार्थ, खनिजे, वायू, द्रव आणि जीवनाला आधार देणारे जीव यांचे एक जटिल मिश्रण आहे. मातीमध्ये विविध स्वरूपात पाणी असते.

माती ही खनिजे, सेंद्रिय पदार्थ, वायू, द्रव आणि सजीवांचे एक जटिल मिश्रण आहे, जे पृथ्वीच्या कवचाचा सर्वांत बाहेरील थर बनवते. हा पृथ्वीच्या परिसंस्थेचा एक महत्त्वाचा घटक आहे, जो वनस्पतींच्या वाढीसाठी एक माध्यम प्रदान करतो. पाणी आणि पोषक चक्रांचे नियमन करतो. विविध प्रकारच्या जिवांना आधार देतो.

माती निर्मितीची प्रक्रिया

मातीची निर्मिती ही अनेक घटकांनी प्रभावित होणारी एक जटिल प्रक्रिया आहे. मातीची निर्मिती नियंत्रित करणाऱ्या काही प्रमुख घटकांमध्ये हे समाविष्ट आहे. ज्या प्रकारचा खडक किंवा गाळापासून माती तयार होते. त्याचा परिणाम मातीच्या गुणधर्मावर होतो. भिन्न मूळ, सामग्री व गुणधर्मांसह भिन्न मातीचे प्रकार बनवते.

अनेक घटकांतून बनते माती

मातीच्या निर्मितीत हवामानाची भूमिका महत्त्वाची असते. तापमान, पर्जन्य आणि हवामान प्रक्रिया यांसारख्या घटकांमुळे खडक मातीच्या कणांमध्ये मोडण्याचा दर, जमिनीवर वाढणाऱ्या वनस्पतींचा प्रकार, प्रमाण, गळती आणि धूप यांचे प्रमाण निर्धारित करतात.

जिवाणू, बुरशी, गांडूळे, कीटक आणि वनस्पतींच्या मुळांसह मातीतील जीव मातीच्या निर्मितीमध्ये महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात. हे जीव सेंद्रिय पदार्थांचे तुकडे करतात, मातीचे थर मिसळतात आणि मातीची रचना तयार करण्यास हातभार लावतात. भूभागाचा उतार, पैलू आणि उंची मातीच्या निर्मितीवर निचरा, धूप आणि सेंद्रिय पदार्थांचे संचय यांसारख्या घटकांवर परिणाम करून प्रभावित करते.

मातीचे वेगळे प्रकार विकसित

वेगवेगळ्या टोपोग्राफिक वैशिष्ट्यांमुळे प्रदेशात मातीचे वेगळे प्रकार विकसित होऊ शकतात. मातीची निर्मिती ही एक संथ प्रक्रिया आहे, जी हजारो ते लाखो वर्षांमध्ये होते. शेती, जंगलतोड, शहरीकरण आणि खाणकाम यांसारख्या मानवी क्रियाकलापांचा मातीनिर्मिती प्रक्रियेवर महत्त्वपूर्ण परिणाम होऊ शकतो. या क्रियाकलापांमुळे मातीची धूप, प्रदूषण आणि ऱ्हास होऊ शकतो. नैसर्गिक मातीनिर्मिती प्रक्रियेत बदल होतो.

मातीच्या छिद्रात पाणी

मातीच्या कणांमधील छिद्रांमध्ये धरलेले पाणी हे मातीचे पाणी म्हणून ओळखले जाते. ते झाडांना शोषण्यासाठी उपलब्ध आहे. मातीतील खनिजे आणि सेंद्रिय पदार्थांमध्ये धरलेले पाणी मातीचा प्रकार, हवामान आणि वनस्पती यावर अवलंबून मातीमध्ये वेगवेगळ्या टक्केवारीत पाणी असू शकते.

उदाहरणार्थ, वालुकामय मातीत मोठी छिद्रे असतात आणि चिकणमातीपेक्षा कमी पाणी धरू शकतात, ज्यात लहान छिद्रे असतात आणि जास्त पाणी धरू शकतात. हवामान, ऋतू आणि मानवी क्रियाकलापांवर अवलंबून मातीतील पाण्याचे प्रमाण कालांतराने बदलू शकते, हे लक्षात घेणे महत्त्वाचे आहे. जगण्यासाठी मातीवर अवलंबून असलेल्या वनस्पती आणि प्राण्यांच्या आरोग्यावर याचा महत्त्वपूर्ण परिणाम होऊ शकतो. (latest marathi news)

माती का आहे महत्त्वाची

मानवी दैनंदिन जीवनात माती अनेक प्रकारे महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते. माती का महत्त्वाची आहे, याची काही प्रमुख कारणे येथे आहेत.

अन्न आणि स्वच्छ पाणी पुरवण्यापासून ते जैवविविधतेला पाठिंबा देण्यापर्यंत आणि हवामानाचे नियमन करण्यापर्यंत अनेक मार्गांनी मानवी जीवनाला आधार देणारी माती ही एक महत्त्वाची संसाधने आहे. निरोगी मातीचे संरक्षण आणि देखभाल करणे हे मानवाच्या आणि संपूर्ण ग्रहाच्या कल्याणासाठी आवश्यक आहे.

शेती, अन्न उत्पादनाचा पाय

माती हा शेती आणि अन्न उत्पादनाचा पाया आहे. माती सर्व प्रकाराच्या वनस्पतींच्या वाढीसाठी आवश्यक पोषक आणि आधार प्रदान करते. आपले बहुतेक अन्न प्रत्यक्ष किंवा अप्रत्यक्षपणे मातीतून मिळते. पिकांच्या वाढीसाठी निरोगी माती आवश्यक आहे, ज्यामुळे मानवी जीवन टिकते.

पाणी गाळण्याची प्रक्रिया

माती पाण्यासाठी नैसर्गिक फिल्टर म्हणून काम करते. पाणी शुद्ध आणि साठवण्यास मदत करते, जे मानवी वापरासाठी आवश्यक आहे. पाण्याच्या प्रवाहाचे नियमन करण्यात आणि धूप रोखण्यातही मातीची भूमिका महत्त्वाची असते.

बांधकाम-पायाभूत सुविधा

बांधकाम प्रकल्पांमध्ये पायाभूत सामग्री म्हणून माती वापरली जाते. इमारती, रस्ते आणि इतर पायाभूत सुविधा प्रकल्प समर्थन आणि स्थिरतेसाठी स्थिर मातीवर अवलंबून असतात.

कार्बनचा साठा

माती हा कार्बनचा महत्त्वपूर्ण साठा आहे. निरोगी माती मोठ्या प्रमाणात कार्बन साठवू शकते. ज्यामुळे वातावरणातील कार्बन डाय ऑक्साईडचे प्रमाण कमी करून हवामान बदल कमी करण्यास मदत होते. (latest marathi news)

औषधी संसाधनांचा स्त्रोत

अनेक औषधे आणि औषधे मातीत आढळणाऱ्या वनस्पती आणि जीवांपासून तयार होतात. माती जैवविविधतेचा समृद्ध स्त्रोत प्रदान करते ज्याचा उपयोग नवीन औषधे आणि उपचारांसाठी केला जाऊ शकतो.

मनोरंजन आणि सौंदर्यशास्त्र

माती उद्याने, उद्याने आणि इतर मनोरंजनाच्या जागांसाठी पाया प्रदान करते. लँडस्केपिंग आणि सौंदर्यदृष्ट्या आनंददायक बाह्य वातावरण तयार करण्यासाठी हे आवश्यक आहे.

जैवविविधतेचे समर्थन

माती ही सूक्ष्म जीवांपासून कीटकांपर्यंत मोठ्या प्राण्यांपर्यंत अनेक जिवांचे घर आहे. निरोगी माती जैवविविधता आणि पर्यावरणीय सेवांना समर्थन देते, जी मानवी कल्याणासाठी आवश्यक आहे.

कचऱ्याचे रिसायकलिंग

सेंद्रिय पदार्थांचे विघटन आणि पुनर्वापर करण्यात माती महत्त्वाची भूमिका बजावते. हे टाकाऊ पदार्थांचे विघटन करण्यास आणि परिसंस्थेमध्ये पोषक तत्त्व परत करण्यास मदत करते. समाजातील सर्व नागरिकांमध्ये संस्थांनी मातीचे रक्षण व संवर्धन करण्यासाठी पुढे येण्याची आवश्यकता आहे, जर असे घडले नाही, तर भविष्यात पर्यावरणाच्या मोठ्या समस्या उद्भवतील व त्याचे भयंकर परिणाम मानवी जीवनावर होईल. (latest marathi news)