पैठणचे व्यापारी संबंध रोमपर्यंत...

- केतन पुरी, ketan.author@gmail.com आपल्या राज्याच्या प्राचीन इतिहासाला वैभवशाली करण्यामागं पैठण शहरानं अनन्यसाधारण भूमिका निभावली आहे. महाराष्ट्राच्या राजकीय इतिहासातील आद्य सम्राट म्हणून गणलं जाणारे सातवाहन सम्राट पैठण नगरीशी आपली जवळीक दर्शवतात. पैठणला ‘दक्षिणेची काशी’ असं संबोधलं गेल्यामुळं त्याचं सांस्कृतिक तसंच धार्मिक महत्त्वही अधोरेखित होतं..भारताचे त्या काळातील रोमसोबत सुरू असलेल्या तत्कालीन व्यापारी मार्गावरील पैठण हे एक महत्त्वाचं ठिकाण होतं. ‘सुत्तनिपात’ या ग्रंथामध्ये आलेल्या उल्लेखानुसार, बावरी नामक उत्तर भारतातील एक तपस्वी अश्मक देशात येऊन वास्तव्य करू लागला. हा प्रदेश गोदावरी नदीच्या किनारी होता. जेव्हा हा तपस्वी उत्तर भारतात परतीसाठी निघाला, तेव्हा त्यानं मुक्काम केलेलं पहिलं ठिकाण म्हणजे ‘ प्रतिष्ठान ’ म्हणजे आजचं पैठण..म्हणजे महाजनपदांच्या कालखंडापासून पैठणचं अस्तित्व आणि महत्त्व आपल्याला लिखित स्वरूपात दिसून येतं. हा प्रदेश अतिशय संपन्न आणि महत्त्वाचा होता, असे उल्लेख या ग्रंथामधल्या वर्णनांमधून आढळून येतात. जैन साधनांमध्ये सुद्धा पैठणचे वारंवार उल्लेख दिसतात. बृहत् कल्पभाष्य, वसुदेवहिंडी, पिंडनिर्युक्ति, गच्छाचारवृत्ती, कल्पसूत्र अशा इसवी सन पूर्व दुसरे ते इसवी सनाचे चौथे पाचवे शतक या काळात रचण्यात आलेल्या जैन ग्रंथांमध्ये पैठणचा उल्लेख आलेला आहे..सातवाहन कालखंडात पैठण नगरीला अनन्यसाधारण महत्त्व प्राप्त झालं. भडोच, तेर, उज्जयिनी यांसारख्या व्यापारी ठिकाणांना पैठण राजमार्गाने जोडलं गेलेलं होतं. विविध प्रकारचे व्यापारधंदे, कलाकुसर करणाऱ्या कारागिरांमुळे पैठणच्या सुबत्तेत भर पडली होती. रोमसोबत सुरू असलेल्या आंतरराष्ट्रीय व्यापारामुळं सातवाहन राज्यात रोममध्ये तयार होत असलेलं मद्य उपलब्ध होत होतं. अशा मद्यकुंभाचे पुरावे पैठण येथील उत्खननात सापडले आहेत.परकीय प्रवाशांच्या वृत्तामध्ये सातवाहन राज्यातील बरीच शहरं ही तटबंदीयुक्त होती. त्यापैकी एक पैठण असायला हवं, असा वासुदेव मिराशी आदी अभ्यासकांचा अंदाज आहे. पैठण इथं झालेल्या उत्खननात सातवाहन राजांची नाणी, मणी, विविध प्रकारची खेळणी, घरांचे अवशेष, सांडपाणी निचरा करण्यासाठी निर्माण केलेली उत्कृष्ट व्यवस्था अशा बऱ्याच गोष्टी उजेडात आल्या..सातवाहन राजांनंतर पैठण शहराला यादवांच्या काळात वैभवशाली दिवस पाहायला मिळाले. कलचुरी, राष्ट्रकूट वगैरे राजांच्या काळात पैठणचं अस्तित्व होतं, पण त्या शहराला सर्वच क्षेत्रात पुढारलेपण प्राप्त झालं यादव कालखंडात. धार्मिकदृष्ट्या पैठणला दक्षिण काशीचं महत्त्व प्राप्त झाले, तर कलेमध्ये पैठण येथील कारागिरांनी देशामध्ये लौकिक मिळवला. रेशीम आणि जरीपासून निर्माण करण्यात येणाऱ्या वस्त्रांची अफाट विक्री होण्यास सुरुवात झाली.इब्न बतूता, मार्को पोलो यांसारख्या प्रवाशांनी सुद्धा पैठणच्या वीणकामाची मुक्तकंठाने स्तुती केलेली आपल्याला दिसून येते. या कारागिरांची ख्याती अगदी गुजरात आणि तिथल्या अणहिल्लपट्टनच्या राजानं पैठण शहरावर स्वारी केली, शहर लुटले आणि परत जाताना शहरातील रेशीम काम करणाऱ्या कारागिरांच्या कुटुंबाला आपल्यासोबत गुजरातला नेलं, शेती - संपत्ती वगैरे देऊन तिथंच स्थायिक केले..विद्याक्षेत्रात पैठण येथील शास्त्रीमंडळी ख्यातनाम झाली होती. सर्वच बाबतीत पैठण अग्रेसर ठरलं.सातवाहन राजांची साडेचारशे वर्षांची देदीप्यमान कामगिरी संपूर्ण महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक आणि आर्थिक अशा समृद्ध वारशास अधिक तेजस्वी करणारं इतिहासातील सोनेरी पान म्हणावे लागेल ! सातवाहन राजांनी महाराष्ट्राला केवळ भारताच्या नव्हे तर जगाच्या नकाशावर नेले.याच राजवटीच्या काळात महाराष्ट्राच्या राजकीय आणि सांस्कृतिक इतिहासाचं नाव दालन उघडलं गेलं आणि महाराष्ट्राला स्थैर्य देऊन त्यांनी आर्थिक सुबत्तेचं गौरीशिखर गाठलं सातवाहनांनी दिलेल्या राजकीय स्थैर्यामुळं, संरक्षणामुळं या काळात तेर नि पैठण या परिसरात शेतीचं उत्पादन प्रचंड वाढले..त्यातून व्यापार आणि उद्योग वाढून या व्यापारातून रोम, अथेन्स, कैरो, इस्तंबूल सारख्या प्राचीन शहरांशी-बाजारपेठांशी संपर्क निर्माण झाला. सुती आणि रेशमी कपड्याच्या निर्यातीतून प्राचीन आंतरराष्ट्रीय बाजारात भारताचा प्रचंड दबदबा निर्माण झाला आणि या वस्त्रांच्या निर्यातीतून अगणित परकीय संपत्ती भारतात त्या वेळी मिळू लागली. तेव्हापासून आजही पैठणची पैठणी जगातील अनेकांना भुरळ पाडत आहे, ही अभिमानाची बाब आहे.सातवाहन काळात तेर आणि पैठण इथे हीनयान पंथीय बौद्ध धर्मीयांची संख्या प्रचंड मोठी होती आणि राष्ट्रातील बहुसंख्य व्यापार हा बौद्धांच्या हाती होता. या बौद्ध व कांही जैन व्यापाऱ्यांच्या दान आणि सेवा कार्यातून व्यापारी मार्गावर महाराष्ट्रात अनेक बौद्ध स्तूप, चैत्यगृहं आणि विहार बांधण्यात आले. तेर येथील त्रिविक्रम मंदिर म्हणजे सातवाहनकालीन बौद्ध धर्मीयांच्या विटाच्या बांधकामातील चैत्यगृहाचे रूप म्हणावे लागेल. शिवाय पैठण परिसरात देखील अनेक स्तूप आणि चैत्यगृह या काळात बांधण्यात आली, ज्याचे अवशेष आज उद्ध्वस्त रूपात आढळून येतात..महाराष्ट्राच्या इतिहासात पैठणने अनन्यसाधारण भर घातली आहे. सुरुवातीच्या काळात करण्यात आलेल्या उत्खननामधून पैठण परिसरात ताम्रपाषाण युगापासून मानवी वस्ती असावी, असा अंदाज होता. काही ठिकाणी अश्मयुगीन कालखंडाशी नातं दर्शवणारी दगडी हत्यारं सुद्धा उपलब्ध झाली आहेत. पैठणच्या प्राचीन इतिहासाशी नातं सांगणाऱ्या पांढऱ्या मातीच्या काही टेकड्यांमध्ये हे उत्खनन करण्यात आलं.सर्वप्रथम उत्खनन करण्यासाठी निजामाच्या अखत्यारीत असलेल्या पुरातत्त्व खात्यानं पुढाकार घेतला. या उत्खननात चौथ्या-पाचव्या शतकात विटांपासून निर्माण करण्यात आलेल्या मंदिरांचे अवशेष प्राप्त झाले. मोरेश्वर दीक्षित, रामचंद्र मोरवंचीकर, डॉ. अरविंद जामखेडकर, के. व्ही. कावडकर यांसारख्या पुरातत्त्व अभ्यासकांनी पैठण नगरीत उत्खनन केले..पैठण येथे नदीकिनारी असलेली काळी माती तपासली असता, अभ्यासकांना त्यामध्ये जोर्वे संस्कृतीशी साधर्म्य दाखवणाऱ्या मातीच्या भांड्याचे अवशेष प्राप्त झाले. पैठणच्या उत्तरेला गुळगुळीत अशा दगडी कुऱ्हाड प्राप्त झाल्या. यावरून ताम्रपाषाण कालखंडाशी पैठणचा असलेला संबंध स्पष्ट झाल्याचा युक्तिवाद अभ्यासकांनी केला आहे.ते काहीही असलं, तरीही संत ज्ञानेश्वर यांच्या पदस्पर्शानं, संत एकनाथ आणि चक्रधर स्वामी यांच्या वास्तव्यानं पावन झालेल्या पैठणच्या वैभवात भर घालण्याची मोलाची कामगिरी आधी सातवाहन कालखंडात आणि नंतर यादव कालखंडात झाली, यात शंका नाही.(लेखक हे पुरातत्त्व विषयाचे अभ्यासक असून लोकसंस्कृती तसंच प्राचीन - मध्ययुगीन भारतीय इतिहास हे त्यांच्या अभ्यासाचे विषय आहेत.).सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

पैठणचे व्यापारी संबंध रोमपर्यंत...

Related Stories