खानदेशची नवलाख मालन 'कानबाई'

खानदेशात गावोगावी कानबाईचा उत्सव होतो. नंदुरबार जिल्ह्यात रुणमळी, साक्री तालुक्यात कासारे, तसेच चाळीसगावजवळ उंबरखेडे येथे कानबाईचे मंदिर आहे. कानबाईचे खानदेशशी नाते सांगणारी अनेक गीते आहेत. रविवारी (ता. १५) कानबाईची स्थापना होत आहे. त्यानिमित्त...

कानबाई ही खानदेशची प्रमुख ग्रामदेवता आहे किंबहुना कानबाईचा देश म्हणून खानदेश ओळखला जातो. आता तर वीर सावरकरांच्या मतानुसार कानबाईचा देश म्हणून खानदेशला ‘कान्हदेश’ म्हणावे हा मतप्रवाह लोकप्रिय होतो आहे.

खानदेशात गावोगाव कानबाईची पूजा होते. नंदुरबार जिल्ह्यात रुणमळी, साक्री तालुक्यात कासारे, तसेच चाळीसगावजवळ उंबरखेडे येथे कानबाईचे मंदिर आहे. कानबाईचे खानदेशशी नाते सांगणारी अनेक गीते आहेत.

कोणता देशनी आयी व माता

खानदेशनी आयी व माता

खानदेशन माहेर उनी व साजनी

एवढीशी कानबाई, लाडनी व माय लाडनी

कानबाई उनी पाव्हनीन, आर्धा याय पासूनी

रथमा बसनी वजटीक घालुनी

खानदेशी संस्कृतीतल्या सर्व दागिन्यांचा उल्लेख करून शेवटची ओळ पुन्हा पुन्हा म्हटली जाते. उदा. नथ, कुंडल, सरी, ठुशी, वजटीक, गरसोयी, चितांग, पुतळ्या, एकदाणी, तोडा, वाकया, साखया, भुगड्या, पाटल्या, मुंदी, बांगड्या इत्यादी. खानदेशच्या रिद्धिसिद्धी असणाऱ्या तापी व गिरणा या दोन नद्यांचा उल्लेख असा ः

तापी गिरनाना मेय व माय, तापी गिरनाना मेय

तठे काय सोनाना पिपय व माय सोनाना पिपय

त्यानी सावली शीतय व माय त्यानी सावली शीतय

गाडी कोन्या देशले धाडी व माय

गाडी कानबाईनी खानदेशले धाडी व माय

वाटवर गाव यान्या चुनगजी भीती

खानदेशातल्या ग्रामीण भागाचे वर्णन :

कानबाई कान्हेर तठे नांदती

गाव उंबरखेडले कानबाई बठनी

चहू मुलूखले आवाई उठनी

बामन मंतर बोलती

कानबाई खाले लगीन लावती

कानबाई खाले लगीन म्हणजे सर्व जातींचे सामूहिक विवाह चैत्र-वैशाखातल्या कानबाईसमोर होतात. कानबाईने खानदेशला त्या काळापासूनच प्रगत सुधारक संस्कृतीचे वरदान दिले. ही खानदेशची शान आहे.

कानबाईच्या मंदिरांचा उल्लेख आला आहे तो असा :

गाव कसार-राज काठवर

तापी गोमी ना मेय शहादा प्रकाशले

रुणमयीले उभ्या दानू कानू

उंबरखेड यिन नारय परनी आनू

खानदेशचा उल्लेख असलेले प्रसिद्ध गेय गीत :

आवतीभवती फुलझाडी

तठे मन्ही मालन फुले तोडी

खुयखुय नदीनं झुयझुय पानी

तठीन घागर भरी आनी

मन्ही मालन बोले अमृतवानी

सुखी राहो तुन्हा घरधनी

आदिशक्ती की आदिमाया

खानदेशनी माती कस्तुरी लया

आदिशक्ती की आदिमाया

खानदेशमा घरोघर बठन्या कानबाया

खानदेशचा उल्लेख असलेली काही गीते :

एवढीसी कानबाई लाडनी माय लाडनी

आंगवर फडकी फुलनी माय गजरानी

चाल चाले मोरनी माय मोरनी

गिरना मोसमनं भरे पानी माय पानी

बोली बोले गुजराथनी गाय खानदेशनी

पूजा करे कान्हेरनी माय कान्हेरनी

वरील गीतात बागलाणमधल्या मोसम नदीचा उल्लेख आहे. बागलाणातही श्रद्धेने कानबाईचा उत्सव केला जातो.

पेलाड पैलाड मालपूर कसार व माय

फिरी उनू चारी मेर व माय

हाका मारे कोन व माय

हाका मारे कान्हेर हरी व माय

धुळे जिल्ह्यात मालपूर व कासारे आहे. नदीच्या अल्याडपल्याड खानदेश कानबाईचे माहेर आहे. माहेरचे वैभव असे :

मन्हा माहेरन्या काय काय रीती

केशर कस्तुरीन्या सारवल्या भीती

खानदेश पाहुणचाराचा उल्लेख असा :

कानबाईनी रानबाईले बलावा जेवाले

खीर नी खापरनी पुरणपोयी खावाले

रशीभात माय तोंडे लावाले

बोंडे पापड कुरडया सांजोऱ्या तोंडे लावाले

खालील गीतात वणीच्या गडावरच्या देवीचा उल्लेख आहे :

खानदेशनी माय तू नामपुरले वनी व माय

सावंतास्ना वाडाले तू वनी व माय

चाली गयी तु सत्तरशिंगीना गड व माय

परसुराम भाऊनी भेट लिनी व माय

- प्रा. डॉ. उषा सावंत, अहिराणी स्त्रीगीतांच्या अभ्यासक