दृष्टिकोन : विद्युत अभियांत्रिकीचा सर्व क्षेत्रांत वाढता दबदबा

लेखक : राजाराम पानगव्हाणे

आपल्या देशाचा विचार करता मूलत: शेतीप्रधान असलेल्या भारत देशात जसजशी हरितक्रांती होत आहे, तसतशी विजेची मागणी वाढू लागली आहे. औद्योगिक क्षेत्रातील प्रगती सुद्धा विजेच्या उपलब्धतेवर अवलंबून आहे.

स्वातंत्र्योतर काळात अगदी दुर्गम भागातसुद्धा खेडोपाडी वीज पोहोचली अन् सामान्य जनतेचे जीवनमान उंचावले. जग अत्यंत झपाट्याने बदलत असल्यामुळे देशात प्रगती साधून आनंददायी जीवन जगण्यासाठी प्रत्येक क्षेत्रात विजेचा वापर अपरिहार्य बनलेला आहे. (saptarang latest marathi article by rajaram pangavane on Electrical engineering nashik news)

विजेने माणसाचे पूर्ण जीवन व्यापून टाकले आहे. विजेचा दिवा असो की पंखा, वातानुकूलित यंत्र, फ्रिज वा टी.व्ही. गिझर, मिक्सर, वॉशिंग मशीन, मोबाईल व बॅटरी चार्जिंग इत्यादी उपकरणे असो किंवा पिठाच्या गिरण्या, दारावरची घंटी असो की बहुमजली इमारतीमधील लिफ्ट.

विजेवर चालणारी रेल्वे असो की शॉपिंग मॉल्समधील सरकते जिने असो. अशी सर्व उपकरणे कार्यरत ठेवण्यासाठी विजेची नितांत आवश्यकता आहे.

विद्युत अभियांत्रिकीमध्ये इलेक्ट्रिसिटी, इलेक्ट्रॉनिक्स व इलेक्ट्रो मॅग्नॅटिझमच्या अभ्यासाचा व उपयोगाचा समावेश केला जातो. विद्युत अभियांत्रिकी ही सर्वांत मोठी व विविध क्षेत्रांत प्रभाव असणारी अभियांत्रिकी शाखा मानली जाते.

इलेक्ट्रिकल पॉवर (विद्युत शक्ती) व सिग्नल्स (संदेश) चा वापर केल्या जाणाऱ्या प्रणालींची व उपकरणांची रचना, उत्पादन, उपयोजन व विकास करणारी ही शाखा आहे. या शाखेची आता चार मोठ्या मुख्य शाखांमध्ये विभागणी केली गेली आहे.

१) इलेक्ट्रिकल पॉवर व मशिनरी- या शाखेमध्ये विद्युत शक्तीची निर्मिती, वहन व वितरण यासंबंधीच्या रचनेचा व निर्मितीचा अभ्यास केला जातो. डायरेक्ट करंट (डी.सी.) व अल्टन्रेटिंग करंट (ए.सी.) या दोन्ही प्रकारांतील विद्युत ऊर्जा अतिशय उच्च दाबाने वहन करण्याची क्षमता व वहन करीत असताना ऊर्जेचा कमीतकमी व्यय व्हावा, हे तंत्रज्ञानदेखील या शाखेत विकसित केले गेले आहे.

२) इलेक्ट्रॉनिक्स - या विद्याशाखेमध्ये माहितीवर प्रक्रिया करणे व ती वहन करण्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या उपकरणांची, सर्किट्सची रचना करणे, त्यामध्ये संशोधन करणे यासंबंधी अभ्यास केला जातो. (उदा. संगणकातील वापरली जाणारी सॉकेट्स, विविध इलेक्ट्रॉनिक्स उपकरणांत वापरली जाणारी प्रणाली) माहितीमध्ये आवाज, व्हिडीओ, मजकूर, चित्र आदींचा समावेश होतो.

टेलिव्हिजन चॅनेलवरून प्रसारित केलेला कार्यक्रम काही सेकंदांतच आपल्या घरातील टीव्ही सेटवर दिसतो. कार्यक्रमाचे म्हणजेच व्हिडीओ, ऑडिओचे वहन जलदगतीने करण्यासाठी त्याचे वेगवान संदेशात रूपांतर केले जाते, ही माहिती इलेक्ट्रॉनिकली तयार केली जाते, पाठवली जाते, परत मिळवली जाते व साठवली जाते. इलेक्ट्रॉनिक्स हा संगणक प्रणालीचा गाभा आहे.

३) कम्युनिकेशन व कंट्रोल- ही शाखा इलेक्ट्रिकल कम्युनिकेशनच्या सर्व पैलूंशी संबंधित आहे. यामध्ये अभियंते विविध नियंत्रण व्यवस्थेवर काम करतात. उदा. दूरध्वनी केंद्र, उद्वहन (लिफ्ट) च्या प्रणाली, अवकाशयानाला त्याच्या कक्षेत ठेवण्याचं कार्य इ. कंट्रोल सिस्टीमचा वापर, विमानात, जहाजामध्ये, स्वयंचलित उत्पादन यंत्रणेसाठी व रोबोटिक्समध्ये याचा विशेषत्वाने उपयोग केला जातो.

४) कम्प्युटर इंजिनीअरिंग- या शाखेमध्ये मेमरी सिस्टीम, सेंट्रल प्रोसेसिंग युनिट व संगणकाला जोडण्यात येणाऱ्या उपकरणांची रचना व उत्पादन करण्यात येते. कम्प्युटर सायन्स हे कम्प्युटर इंजिनीअरिंगशी अगदी जवळीक असलेले क्षेत्र आहे.

हेही वाचा : Credit Card फसवणूक....काय घ्याल काळजी?

इलेक्ट्रिकल अभियांत्रिकीमधून पदवी घेतल्यानंतर नोकरीच्या असंख्य संधी देशात व परदेशात उपलब्ध आहेत. जवळजवळ सर्वकाही विद्युत उपकरणांवर चालते. त्यामुळे इलेक्ट्रिकल इंजिनिअरसाठी अनेक क्षेत्रात नोकरी रोजगाराच्या अमर्याद क्षेत्र खुली आहेत.

इलेक्ट्रिकल अभियांत्रिकीचा विद्यार्थी ऑटोमोटिव्ह उद्योग, संरक्षण उद्योग; इलेक्ट्रॉनिक्स उद्योग, सागरी उद्योग, तेल आणि वायू उद्योग, वीज निर्मिती उद्योग, रेल्वे, सागरी, दूरसंचार उद्योग; आणि इतर अनेक उद्योगांमध्ये काम करु शकतो.

एखादी व्यक्ती सार्वजनिक क्षेत्रात जाऊ शकते, हे लक्षात घेता, अवजड उद्योग आणि सार्वजनिक उपक्रम मंत्रालयाच्या पुढाकाराने ‘व्हिजन २०२२ फॉर इंडियन इलेक्ट्रिकल इक्विपमेंट इंडस्ट्री' भारतातील इलेक्ट्रिकल इंजिनीअरिंगची व्याप्ती वाढवणार आहे.

तसेच, भारतीय रेल्वे किंवा भारतीय सैन्यात नोकरी मिळवण्यासाठी, पदवीनंतर भारतीय अभियांत्रिकी सेवा परीक्षेची तयारी करु शकतो. इलेक्ट्रिकल अभियांत्रिकी पदवीधर, मेट्रो रेल्वे, आयओसीएल किंवा एनटीपीसीमध्ये एका चांगल्या वेतन पॅकेजसह काम करु शकतात.

इलेक्ट्रॉनिक उपकरणांचा उदय आणि विजेवर आपल्या जीवनाची अवलंबित्व इतके वाढले आहे. एकही उद्योग वीजेशिवाय काम करु शकत नाही. म्हणून विद्युत अभियंता म्हणून, हे अगदी स्पष्ट आहे. त्यामुळे इलेक्ट्रिकल इंजिनिअर्सची मागणी नेहमीच जास्त असते.

मग ती सार्वजनिक आणि खाजगी क्षेत्रात असो, भारतात तसेच परदेशात कोठेही असो इलेक्ट्रॉनिक गॅझेटवर आपण सर्वस्वी अवलंबून आहोत. यामुळेही संधी उपलब्ध आहे. आता सॉफ्टवेअर इलेक्ट्रिकल इंजिनिअरिंगमध्येही त्याची मुख्य भूमिका बजावत आहे.

या व्यवसायाची वाढ प्रामुख्याने वैज्ञानिक आणि तांत्रिक सेवा कंपन्यांमध्ये असेल. तंत्रज्ञानाच्या वेगवान नवकल्पनामुळे संशोधन आणि विकासातील विद्युत अभियंत्यांची मागणी अधिक वाढेल.

पॉवर ग्रीड्स अपग्रेड करण्याची गरज विविध प्रक्रिया आणि ग्राहक उत्पादने स्वयंचलित करण्यात मदत केल्याने बाजारात इलेक्ट्रिकल इंजिनिअर्सची मागणी वाढत राहील. चांगले निष्कर्ष काढले जाऊ शकते, की अभियांत्रिकीच्या या क्षेत्रात नोकरीची शक्यता आश्चर्यकारक आहेत. येत्या काही वर्षांमध्ये ती आणखी चांगली आहे.

इलेक्ट्रिकल इंजिनियरला अमर्याद संधी उपलब्ध आहे. पण यासाठी काही तयारी करणे आवश्यक ठरते. किंवा काही अंगभूत कौशल्य असणे आवश्यक आहे.

समस्या ओळखण्यासाठी आणि परिभाषित करण्यासाठी, डेटा गोळा करण्यासाठी आणि समस्येचे निराकरण करण्यासाठी विश्लेषणात्मक विचार, जटिल यंत्रणा आणि आधुनिक यंत्रणेची गुंतागुंतीची यंत्रणा समजून घेण्यासाठी हार्ड व सॉफ्ट स्किल विकसित करणे आवश्यक आहे.

१) हार्ड स्किल

संगणक- सहाय्यित डिझाईन, मॅट्रिक्स लॅबोरेटरी सखोल शिक्षण आणि मशीन लर्निंग, सिग्नल प्रोसेसिंग आणि कम्युनिकेशन्स, कंट्रोल सिस्टम, टेस्ट आणि मापन.
ऑटोडेस्क किंवा ऑटोकॅड हे एक सॉफ्टवेअर आहे. जे आर्किटेक्चर आणि अभियांत्रिकीसाठी सॉफ्टवेअर उत्पादने आणि सॉफ्टवेअर बनवण्यास मदत करते.

२) सॉफ्ट स्किल

चौकस- विद्युत अभियंते एकाच वेळी अनेक प्रकल्पांवर काम करतात. वेगवेगळ्या घटकांसह आणि त्यांच्या भिन्न वैशिष्ट्यांशी जुळवून घेताना सतर्क आणि केंद्रित असले पाहिजेत.

परस्पर कौशल्य- कार्यपद्धती योग्यरित्या आणि एकाच वेळी वेळापत्रकानुसार चालल्या जात आहेत. यामध्ये समस्यांविषयी आणि समस्यांवरील उपायांबद्दल सहकाऱ्यांमध्ये संवाद साधण्याची आणि चर्चा करण्याची क्षमता देखील समाविष्ट आहे.

परिमाणात्मक अभियोग्यता- उपकरणे तपासण्यासाठी आणि तयार करण्यास सक्षम होण्यासाठी प्रगत गणितीय समस्या आणि गणिते सोडवण्याची प्रतिभा.

पुढाकार- इलेक्ट्रिक इंजिनिअर्सकडे गुणवत्तापूर्ण कल्पकता असणे आवश्यक आहे आणि नवीन प्रकल्पांवर काम करताना त्यांची सर्जनशीलता लागू करणे आवश्यक आहे. त्यांनी उद्योग आणि तंत्रज्ञानातील नवीन शोधांबद्दल स्वत:ला अपडेट केले पाहिजे.

दळणवळण कौशल्य- विद्युत अभियंत्यांना उत्पादन आणि विकास प्रक्रियेदरम्यान त्यांच्या कल्पना रचना आणि सूचना स्पष्ट करण्यासाठी तंत्रज्ञ आणि इतर अभियंत्यांसह बर्‍याच लोकांशी संवाद साधणे आवश्यक आहे.

(लेखक ब्रम्हा व्हॅली ग्रृप ऑफ एज्युकेशन इन्स्टिट्यूट्सचे संस्थापक अध्यक्ष आहेत.)