कैलासनाथ स्वामी मंदिर : इतिहास साडेतीनशे वर्षांचा

चोळ/ चोलसाम्राज्यातील महान मंदिर निर्माती राणी सेंबियन महादेवी हिने बांधवून घेतलेल्या मंदिरांची ओळख गेले तीन आठवडे आपण करून घेत आहोत. आज आपण पहाणार आहोत ते या मालिकेतले शेवटचे मंदिर. तशी सेंबियन महादेवीने तिच्या कारकिर्दीत जवळ जवळ पंधरा भव्य मंदिरे बांधली होती, पण आपण फक्त तिने बांधलेल्या प्रमुख चार मंदिरांची ओळख करून घेणार आहोत, कारण भारताच्या सर्वच भागात इतकी सुंदर सुंदर मंदिरे आहेत की त्यांचा परिचय न करून देणे हे अन्यायाचे ठरेल.

आज आपण पहाणार आहोत ते मंदिर आहे सेंबियन महादेवी नावाच्याच गावात. हे गाव स्वतः सेंबियन महादेवीनेच स्वतःच्या नावाने वसवले होते. तिचा मुलगा उत्तम चोळा तेव्हा गादीवर होता. सेंबियन महादेवीला तेव्हा वैधव्य आले होते, पण ती सतीही गेली नव्हती की तिच्या हातची सत्ताही कुणी काढून घेतली नव्हती. उलट स्वतःच्या नावाने एक नवीन गांव वसवून तिथे तिथे एक भव्य शिवमंदिर बांधले, चतुर्वेदी व्युत्पन्न ब्राह्मणांना तिथे बोलावून त्यांना जमिनींची दाने देऊन त्या गावात वेदपाठशाळा काढल्या आणि स्वतःच्या हिंदू नक्षत्राप्रमाणे येणाऱ्या जन्मदिवसाला ह्या मंदिरात अखंड तेवणारा सोन्याचा दिवा लावण्यात येईल अशी व्यवस्थाही करून ठेवली.

व्रतस्थ वृत्तीच्या सेंबियन महादेवीला चोळ राजघराण्यात इतका मान होता की तिच्या मुलाच्या मृत्यूनंतर राज्यावर आलेल्या राजराज चोळा ह्या थोर सम्राटाने देखील तिने बांधलेल्या मंदिरांना उदारहस्ते दाने दिली, व तीच परंपरा पुढे इतर चोळ सम्राटांनी चालू ठेवली. नवव्या शतकातल्या एका हिंदू स्त्रीच्या हातात पतीनिधनानंतरही इतकी सत्ता होती, तिला घरी किती मान होता हे ह्यावरून दिसून येते. पण हा इतिहास आपल्याला कुणी कधी सांगितलाच नाही.

सेंबियन महादेवी ह्या नव्याने वसवलेल्या गावात राणी सेंबियन महादेवीने अनेक लहान-मोठी मंदिरे बांधली, पण तिथले सर्वात भव्य मंदिर म्हणजे कैलासनाथस्वामींन मंदिर. काळाच्या ओघात ह्या मंदिराचा अनेक वेळा जीर्णोद्धार झाला. आज जे मंदिर उभे आहे त्याचा बराच भाग आधुनिक आहे, सेंबियन महादेवीने निर्माण केलेल्या मूळ मंदिराचा गाभा आजही आपल्या स्थापत्यसौंदर्यांने आपल्याला भुरळ घालतो. सेंबियन महादेवी हे गाव तिरुवलूर-नागापट्टिनम रस्त्यावर किवलूरच्या दक्षिणेस सहा मैलांवर वसलेले आहे. आज हे गाव शेती हाच मुख्य व्यवसाय असलेले छोटे खेडेगांव आहे, पण हजार वर्षांपूर्वी याच गावात अखंड वेदघोष घुमत असे. इथला अग्रहार फार संपन्न होता असे मंदिरावर कोरलेल्या शिलालेखांवरून दिसते. मंदिराची आजची वास्तू मुळातल्या सेंबियन महादेवीने निर्माण केलेल्या मंदिराच्या वास्तूपासून बरीच वेगळी आहे. गर्भगृहाच्या भिंतीवरील शिखर हे पूर्णपणे आधुनिक असून वरची सिमेंटमध्ये ओतलेली बटबटीत शिल्पे मूळ मंदिराच्या देखण्या दगडी भिंतींशी अगदीच विसंगत वाटतात. सध्या प्रचलित असलेल्या पद्धतीनुसार त्या सिमेंटच्या शिखराला अनेक रंग फासलेले आहेत. मूळ मंदिराच्या गर्भगृहाच्या सुरेख करड्या पाषाणी रंगावरचे रंगीबेरंगी शिखर डोळ्यांवर आघात करते, पण लक्षात कोण घेतो?

मूळ मंदिराचा अर्धमंडप, मुख्यमंडप आणि गर्भगृह मात्र सुदैवाने अजून होते तसेच आहे. मंडपाच्या देवकोष्ठांमधून श्री नटराज, अर्धनारीश्वर, देवी दुर्गा आणि भिक्षाटन शिवांची अप्रतिम शिल्पे आहेत. एक लिंगोद्भव शिवांचे शिल्प देखील होते, पण ते कधीच इथून चोरीला गेले आहे. असेल कुठल्या तरी परदेशी वस्तुसंग्रहालयात, काचेच्या भिंतीआड बंद!

आपल्याकडे तशीही आपल्या अनमोल सांस्कृतिक वारशाची जाण किती जणांना असते? या मंदिराच्या भिंतीवर अगदी सेंबियन महादेवीच्या काळापासून ते पुढे राजा कुलोत्तुंग पहिला ह्या राजाच्या कारकिर्दीत कोरलेले शिलालेख चोळ राजवंशाचा साडेतीनशे वर्षांचा इतिहास सांगतात. सेंबियन महादेवीच्या मृत्यूनंतरही तिच्या कुळातल्या राजांनी आणि राण्यांनी या मंदिराला अनेक दाने दिली, ह्यावरून सेंबियन महादेवीला चोळ राजघराण्याच्या इतिहासात किती मान होता हे दिसून येते.

विशेष म्हणजे आजही ही थोर शिवभक्त राणी सेंबियन महादेवी लोकांच्या स्मरणात आहे. तिने वसवलेली गावे, तिने बांधलेले बंधारे, मंदिरे, स्वतःच्या मालकीच्या मूर्तिशाळांमधून तिने ओतवून घेतलेली नटराजांची अप्रतिम शिल्पे, तिच्या स्वतःच्या मूर्ती ह्या सर्वांमधून दहाव्या शतकात होऊन गेलेली कर्तबगार राणी आजही आपल्याला भेटते. अगदी हल्ली, म्हणजे २०१६ मध्ये तामिळनाडू मधले एक श्रीमंत कारखानदार श्री राममूर्ती ह्यांनी सेंबियन महादेवी आणि तिचे पती, गंडरादित्य चोळ ह्यांच्या ब्रॉन्झच्या मूर्ती बनवून त्या सेंबियन महादेवीने निर्माण केलेल्या तळ्याच्या काठी एक छोटेसे मंदिर बांधून प्रतिष्ठापीत केल्या. ह्यावरून दिसून येते की हजार वर्षे होऊन गेली तरी सेंबियन महादेवीला लोक विसरलेले नाहीत. दुर्दैवाने आपल्या शालेय इतिहासात मात्र या अत्यंत कर्तबगार राणीचे नाव कुठेच दिसत नाही. आपल्याला दिसतात त्या फक्त मुघल वंशावळी !

(सदराच्या लेखिका मंदिरस्थापत्यशैलीच्या अभ्यासक आहेत.)