सेंबियन महादेवी : मंदिरनिर्माती राणी

आपल्याच इतिहासाविषयी किती अनभिज्ञ असतो ना आपण भारतीय? परदेशातून आलेल्या मुघल वंशाची पूर्ण वंशावळ आपण सर्वांनी शाळेत घोकलेली असते; पण गुप्त, राष्ट्रकूट, सातवाहन, चालुक्य, यादव, गुर्जर-प्रतिहार, चोळ/चोल, पल्लव, पांड्य इत्यादी अस्सल भारतीय साम्राज्यांबद्दल आपण, वाचलाच तर, इतिहासाच्या सातवीच्या पुस्तकात एखादा परिच्छेद वाचलेला असतो. त्यातही स्त्रियांबद्दल कमीच लिहिलेलं असतं.

‘भारतीय स्त्रिया पूर्णपणे आपल्या नवऱ्याच्या सत्तेखाली असत...अगदी राजघराण्यातल्या स्त्रियांनाही स्वतंत्र निर्णय घ्यायचा अधिकार नसे... संपत्ती आणि संतती या दोहोंवर त्यांचा अधिकार नसे,’ असंच आपल्याला ‘इतिहासकार’ सांगत असतात; पण आपण जेव्हा शिलालेखांसारखे प्राथमिक पुरावे शोधत जातो तेव्हा कुठं आपल्याला सत्य कळायला लागतं. प्राचीन भारतीय मंदिरांच्या माझ्या अभ्यासात जेव्हा मी तामिळनाडू राज्यातल्या चोळ मंदिरस्थापत्याचा अभ्यास करत गेले तेव्हा एक नाव मला माझ्या अभ्यासात परत परत भेटत गेलं आणि ते नाव कुण्या पुरुषाचं नव्हतं, तर एका स्त्रीचं होतं. ते नाव म्हणजे सेंबियन महादेवी.

चोळ राजवंशाच्या सुरुवातीच्या काळात, म्हणजे दहाव्या शतकात, होऊन गेलेली एक अत्यंत कर्तबगार, देवभक्त, रसिक, कलासक्त राणी. तिनं अनेक नवीन मंदिरं बांधली, जुन्या विटांच्या अनेक मंदिरांची ग्रॅनाईटमध्ये पुनर्बांधणी केली. तिनं बांधलेल्या सर्व मंदिरांचं स्थापत्य एकसारखं तर होतंच; पण विशेष म्हणजे, कल्पानी पद्धतीनं जुन्या मंदिरांचा जीर्णोद्धार करताना सेंबियन महादेवीनं जुने शिलालेख जपून ठेवले व त्यांचा नवीन मंदिरांमध्ये अंतर्भाव केला.

ऐतिहासिक पुरावे जपण्याची ही जाणीव भारतीय इतिहासात विरळाच. सेंबियन महादेवीनं नवीन मंदिरं तर बांधलीच; पण अनेक जुन्या मंदिरांना सढळहस्ते दानेही दिली. स्वतःच्या आश्रयाखाली असलेल्या ब्राँझ मूर्तिशाळांमधून तिनं ब्राँझच्या अत्यंत सुरेख मूर्ती तयार करून घेतल्या. आज हजार वर्षांनंतरही यातल्या काही मूर्ती तामिळनाडूमधल्या मंदिरांमधून पूजेत आहेत, तर काही मूर्ती आपल्याच काही नतद्रष्ट लोकांनी चोरून परदेशात विकल्या आहेत.

खुद्द राणी सेंबियन महादेवीची ब्राँझची एक सुरेख मूर्ती आज अमेरिकेत वॉशिंग्टनच्या फ्रीअर गॅलरीत आहे. तिनंच बांधलेल्या एका मंदिरातून ही मूर्ती चाळीस वर्षांपूर्वी चोरीला गेली. अत्यंत नाजूक आणि सुरेख घडवलेल्या या मूर्तीमध्ये एके काळी राणीच्या हातामध्ये कमळाचं फूल होतं असं म्हणतात.

त्रिभंगात उभी असलेली ही मूर्ती पार्वतीची आहे की राणी सेंबियन महादेवीची आहे याबद्दल काही कलासमीक्षकांमध्ये वादही होते; पण भारतीय शिल्पसंकेतांनुसार देवी-देवतांच्या मूर्तींचे खांदे कधीही उतरते दाखवले जात नाहीत, तर नेहमी सरळच दाखवले जातात आणि या मूर्तीचे खांदे अत्यंत मानवी आणि जिवंत वाटतात. यावरून ही मूर्ती राणी सेंबियन महादेवीचीच असावी असं भारतीय कलेचे थोर समीक्षक आनंद कुमारस्वामी यांनी म्हटलेलं आहे.

मात्र, इतकी सुंदर मूर्ती जिच्यावरून घडली ती राणी सेंबियन महादेवी होती तरी कोण? खरं तर सेंबियन महादेवी ही आहे एक पदवी. सेंबियन म्हणजे शिबी राजाच्या वंशातली. चोळ राजे स्वतःला शिबी राजाचे वंशज म्हणवून घेत असत. महादेवी म्हणजे राणी. सेंबियन महादेवीनंतर इतरही अनेक चोळ राण्यांनी ही उपाधी धारण केली; पण ही पहिली सेंबियन महादेवी म्हणजे गंडरादित्य चोळ राजाची राणी आणि राजा उत्तम चोळाची आई. तिला ७५ वर्षांहूनही अधिक आयुष्य लाभलं. तिच्या आयुष्यात तिनं अनेक राजकीय स्थित्यंतरं पाहिली. तिनं तिच्या पतीचा मृत्यू पाहिला, तिचा मुलगा अल्पवयीन असल्यामुळे पतीनंतर राज्यावर आलेल्या दोन दिरांचा राज्याभिषेक तिनं पाहिला, दिरानंतर राज्यावर बसलेल्या तिच्या पुतण्याचा खून तिनं पाहिला आणि मोठ्या भावाच्या खुनानंतर त्याच्या धाकट्या भावानं, म्हणजे सेंबियन महादेवीचा धाकटा पुतण्या अरुलमोळीवर्मानं, मोठ्या मनानं राज्यावरचा हक्क सोडून आपल्या काकाचा म्हणजेच सेंबियन महादेवीच्या मुलाचा - उत्तम चोळाचा- राज्याभिषेकाचा मार्ग मोकळा करून दिलेलाही सेंबियन महादेवीनं पाहिला. पुढं हाच अरुलमोळीवर्मा राजराजा चोळ या नावानं आपल्या काकाच्या मृत्यूनंतर गादीवर बसला आणि त्यानं चोळ साम्राज्याची कीर्ती समुद्रापल्याड नेली.

सेंबियन महादेवी त्याच्या राज्याभिषेकानंतर तब्बल सोळा वर्षं हयात होती आणि तिला राजघराण्यात मानाचं स्थान होतं हे अनेक शिलालेखांवरून सिद्ध होतं. अशी ही दीर्घायुषी राणी. तिचा पती गंडरादित्य हा उत्तम कवी होता. चोळ राजवंशाचं आराध्यदैवत असलेला चिदंबरमचा श्रीनटराज याला उद्देशून त्यानं स्तुतिपर अकरा पदं लिहिली. ‘थिरुवसैप्पा’ या नावानं ती आजही चिदंबरममध्ये गायली जातात. तो चिदंबरमच्या नटराजाचा परमभक्त होता. गंडरादित्य आणि त्याची पत्नी सेंबियन महादेवी, दोघांनीही खूप मंदिरांना दाने दिली; पण नवीन मंदिरं बांधली मात्र फक्त सेंबियन महादेवीनं.

सेंबियन महादेवी इतकी जनप्रिय आणि कर्तबगार अशी देवलसी राणी होती की तिच्या नावानं एक आख्खं गाव वसवलं गेलं. सेंबियन महादेवी याच नावानं ओळखलं जाणारं हे गाव नागपट्टणमजवळ आहे. या गावात तिनं कैलासनाथस्वामींचं मंदिर बांधलं व चारी वेदांचं ज्ञान असलेल्या विद्वान चतुर्वेदी ब्राह्मणांना तिथं बोलावून त्यांना अग्रहार व दाने दिली व वेदपाठशाला काढून दिल्या. याच मंदिरात सेंबियन महादेवीचा वाढदिवस दर वर्षी साजरा केला जात असे. तिचा मुलगा उत्तम चोळ गादीवर आल्यावर सेंबियन महादेवीनं अनेक नवीन मंदिरंं बांधली, जुन्या मंदिरांचा जीर्णोद्धार केला, ब्राँझच्या मूर्ती घडवून त्या वेगवेगळ्या मंदिरांना भेट म्हणून दिल्या, वेगवेगळ्या मंदिरांना वर्षासने दिली, सोन्याचे दागिने दिले. तिचं पूर्ण आयुष्य केवळ कलासेवा आणि ईश्वरसेवा यात तिनं व्यतीत केलं. ती इतकी निःस्वार्थी आणि निरलस होती की तिच्या मुलाच्या मृत्यूनंतर तिचा पुतण्या राजराजा चोळ गादीवर आला तरी राजघराण्यातल्या तिच्या स्थानाला कुठंच धक्का लागला नाही. तिनं बांधलेल्या मंदिरांना राजराजा चोळानं दाने दिली व तिनं दिलेली वर्षासनं कायम ठेवली. इतकंच नव्हे तर, राजराजाची बहीण आणि सेंबियन महादेवीची पुतणी, कुंदवै नाचियार हिनं आपल्या काकूच्या पावलावर पाऊल ठेवून मंदिरनिर्मितीची आणि ईश्वरसेवेची परंपरा कायम ठेवली.

सेंबियन महादेवीचा उल्लेख असलेले शिलालेख इसवीसन ९४० पासून ते अगदी १००१ पर्यंत वेगवेगळ्या मंदिरांमधून आढळतात. आदूतुराई, थिरुकोट्टीकावळ, कुट्रालम, थिरुनल्लम, कोनेरीराजपुरम, थिरुनरैयूर वगैरे अनेक ठिकाणी तिनं बांधलेली मंदिरं आजही तिच्या कलाप्रेमाची, रसिकतेची आणि ईश्वरसेवेची साक्ष देतात. पुढचे काही आठवडे आपण सेंबियन महादेवीनं बांधून घेतलेल्या काही प्राचीन मंदिरांची ओळख करून घेणार आहोत. दुर्दैवाची गोष्ट ही की, तामिळनाडूमधले काही लोक सोडता इतर भारतीयांनी तिचं नावही यापूर्वी कधी ऐकलंही नसेल.

पुढच्या आठवड्यात आपण ओळख करून घेऊ कुंभकोणमजवळ कोनेरीराजपुरम इथं सेंबियन महादेवीनं आपल्या पतीच्या स्मरणार्थ बांधलेल्या श्रीउमामहेश्वरस्वामी मंदिराची. जगातला सगळ्यात भव्य असा ब्राँझचा नटराज या मंदिरात आहे.

(सदराच्या लेखिका मंदिरस्थापत्यशैलीच्या अभ्यासक आहेत.)