तंत्रोपासनेचं गूढ वैतालमंदिर

गेले चार आठवडे आपण ओडिशा राज्यातील विविध मंदिरांची ओळख करून घेतोय. आपण पाहिलं की कलिंग मंदिरस्थापत्य हे उत्तर भारतात प्रचलित असलेल्या नागर मंदिरस्थापत्यशैलीचीच एक उपशैली आहे. कलिंग मंदिरशिखरांचे स्थापत्यशैलीच्या दृष्टीनं तीन उपप्रकार मानले जातात, ते म्हणजे रेखा देऊळ, पिढा देऊळ व खाखरा देऊळ. रेखा देऊळ म्हणजे चौकोनी गाभाऱ्यावर निमुळतं होत जाणाऱ्या उंच शिखराचं देऊळ. या प्रकारात, बघणाऱ्या भाविकांची नजर शिखरावरून सरकत सरळ आमलकापर्यंत जाते. पिढा देऊळ म्हणजे शिखर पसरट, पिरॅमिडसारखं अनेक टप्प्यांचं मिळून होतं, तर खाखरा देऊळ म्हणजे गजपृष्ठाकार छप्पर असलेली आयताकार वास्तू.

आज आपण ओळख करून घेणार आहोत ती वैताल देवळाची. नाव जरी ‘वेताळ देऊळ’ असं असलं तरी हे मंदिर समर्पित आहे चामुंडेश्वरीला. शहराच्या जुन्या भागात, लिंगराजमंदिराच्या जवळच हे मंदिर आहे; पण भुवनेश्वरला येणारे फार कमी पर्यटक या मंदिराला भेट देतात. खरं तर हे मंदिर बांधलं गेलं आठव्या शतकात. म्हणजे, आज जवळजवळ बाराशे वर्षं उलटली तरी हे मंदिर बऱ्यापैकी सुस्थितीत आहे.

या मंदिराचं वैशिष्ट्य म्हणजे, त्याचं खाखरा पद्धतीचं शिखर. दक्षिणेकडील मंदिरांबाहेर उत्तुंग गोपुरं असतात, त्यांची शिखरं गजपृष्ठाकार असतात व वर कलशांची रांग असते. साधारण त्याच पद्धतीचं हे शिखर आहे. शिखरावर रांगेनं तीन कलश आहेत म्हणून या मंदिराला ‘तीन मुंडिया देउळा’ असंही म्हणतात; किंबहुना स्थानिक रिक्षाचालकांमध्ये हे मंदिर याच नावानं ओळखलं जातं. हे तीन कलश म्हणजे देवीच्या तीन रूपांचं प्रतीक मानलं जातं...महाकाली, महालक्ष्मी आणि महासरस्वती.

साधारणपणे भगवान शिव, श्रीविष्णू आणि सूर्यदेव आदी पुरुषदेवतांची देवालयं बांधताना रेखा व पिढा शैलीच्या शिखरांचा उपयोग केला जातो आणि देवीची मंदिरं, त्यातही तंत्रोपासना जिथं व्हायची अशी मंदिरं, खाखरा देऊळशैलीत बांधली जात असत. मंदिराबाहेर छोटेखानी मंडप म्हणजे जगमोहन आहे; पण त्यावर नेहमीचं पिढापद्धतीचं शिखर नाही. छप्पर सपाट आहे. मुख्य मंदिराच्या बाजूलाच रेखापद्धतीच्या शिखराचं शंकराचं मंदिर आहे. शीर्षेश्वर या नावानं ओळखलं जाणारं हे मंदिर चामुंडामंदिराच्या मानानं अगदीच दुर्लक्षित आहे. मुख्य मंदिराच्या बाहेरील भिंतींवर भैरव, श्रीगणेश, लकुलिश आणि सप्तमातृका यांची सुरेख शिल्पं आहेत. इथल्या आलसकन्याही अतिशय सुरेख आहेत. मूर्ती आकारानं लहान असल्या तरी अत्यंत सौष्ठवपूर्ण आणि नाजूकपणे कोरलेल्या आहेत.

या मंदिराच्या बाह्य भिंतीचं वैशिष्ट्य म्हणजे, गाभाऱ्याच्या भिंतीच्या देवकोष्ठांमध्ये असलेल्या दोन भव्य प्रतिमा! एक आहे अर्धनारीश्वराची. अर्धा शिव आणि अर्धी शक्ती अशा स्वरूपात असलेली ही मूर्ती म्हणजे कलिंग शिल्पकारांनी साकारलेली एक श्रेष्ठ कलाकृती आहे. शिवांच्या बाजूची शरीराची ठेवण आणि पार्वतीच्या बाजूची कमनीयता, पार्वतीच्या अंगावरचे दागिने, तिच्या चेहऱ्यावरचे कोमल भाव आणि शिवांच्या देहबोलीतला, चेहऱ्यावरचा पुरुषी कणखरपणा दाखवण्यात तो अनाम शिल्पकार कमालीचा यशस्वी झालेला आहे. दुर्दैवानं शिवांच्या बाजूचा एक हात नंतर झालेल्या इस्लामी आक्रमणात तुटलेला आहे.

इथली महिषासुरमर्दिनीची मूर्ती तर अत्यंत सुरेख आणि लयबद्ध आहे. अष्टभुजा देवी एक पाय महिषासुराच्या खांद्यावर रोवून उभी आहे. तिचा त्रिशूल त्याच्या गळ्यात रुतलाय. दुसऱ्या हातानं तिनं महिषाचं डोकं एका बाजूला वळवलेलं आहे. देवीच्या त्वेषापुढं, शक्तीपुढं महिषासुर असहाय्य आहे. त्याची असमर्थता त्याच्या देहबोलीतून दिसते आहे. देवीचा चेहरा, तिचा केशकलाप, तिच्या हातातली विविध शस्त्रं आणि ती उगारण्याचा तिचा आवेश, तिच्या अंगावरचे अगदी मोजकेच दागिने या सर्व गोष्टींमुळे हे शिल्प अत्यंत सजीव वाटतं. कितीही वेळा या शिल्पाकडे पाहिलं तरी मनाचं समाधान होत नाही.

या मंदिराच्या प्राकारात आणखी चार लहान मंदिरं आहेत. या मंदिराचं नाव वेताळ असलं तरी गर्भगृहात चांमुडादेवी आहे. गर्भगृहात नेहमी गूढ अंधार असतो आणि त्यात देवी चामुंडेश्वरीची डोळे खोल गेलेली, फासळ्या दाखवणारी, उग्र चेहऱ्याची मूर्ती! इथं प्राचीन काळी शाक्त पंथाचा प्रभाव होता आणि त्यांची तांत्रिक उपासना या मंदिरात चालायची असं पुरातत्त्वशास्त्रज्ञांचं म्हणणं आहे. हे मंदिर ओडिशा राज्यात सहज सापडणाऱ्या लाल-गुलाबी वालुकाश्म दगडात घडवलेलं आहे. पहाटेचे पहिले सूर्यकिरण या दगडावर पडले की हे मंदिर सोन्यात घडवल्यासारखं झळाळून उठतं. सूर्योदयाच्या किंवा सूर्यास्ताच्या वेळी हे मंदिर बघणं हा एक अनोखा सौंदर्यानुभव आहे. एकेकाळी हे मंदिर रस्त्याच्या पातळीला होतं; पण इतक्या वर्षांत वारंवार डागडुजी करून रस्त्याची उंची वाढलेली आहे, त्यामुळे मंदिर खाली गेलेलं आहे.

मंदिराबाहेर असलेल्या देवकोष्ठांमधल्या मूर्ती उंचीला छोट्या असल्या तरी त्यांचं शरीरसौष्ठव व सुबकपणा डोळ्यांत भरण्यासारखा असतो. भुवनेश्वरच्या इतर प्रसिद्ध मंदिरांपेक्षा वेगळं असं हे वैतालमंदिर आवर्जून पाहिलंच पाहिजे असं आहे.

(सदराच्या लेखिका मंदिर स्थापत्यशैलीच्या अभ्यासक आहेत.)