देशातलं अत्यंत भव्य मंदिर...

- केतन पुरी, ketan.author@gmail.comभारतात अति भव्य-दिव्य वास्तू जर कुणी निर्माण केल्या असतील, तर चोळ राजवंशाने. दूर दक्षिणेत, तमिळनाडूमध्ये साधारण हजारेक वर्षांपूर्वी आपल्या राज्याची मुहूर्तमेढ रोवणाऱ्या चोळ घराण्यानं फार भव्य मंदिरं बांधली. त्यातील काही तर आज जागतिक वारसा स्थळांच्या यादीत समाविष्ट झाली आहेत. या चोळ घराण्यातील महान शासकाने भव्यतेचा पायंडा पाडला..त्याचे नाव, राजराज चोळ प्रथम, ‘पोन्नियन सेल्वन’ अथवा ‘पोन्नियन सेल्वन एक आणि दोन’ या नावाने दोन चित्रपट काही वर्षांखाली प्रकाशित झाले. चोळ, पांड्य या राजघराण्याचा संघर्षावर आधारित कथानक असणाऱ्या चित्रपटातील मुख्य पात्र म्हणजेच राजराज चोळ प्रथम. आपल्या प्रबळ आरमाराच्या जोरावर चोळ राजघराण्यानं श्रीलंकेपर्यंत दबदबा निर्माण केला. दक्षिण-पूर्व आशियाई देशांसोबत आपले व्यापारी संबंध निर्माण केले. म्हणून आजही कित्येक लोक भारतीय नौदलाचा दबदबा निर्माण करण्याचं श्रेय या राजघराण्याला देतात..या घराण्यातील महान शासक राजराज चोळ प्रथम यानं जगप्रसिद्ध बृहदेश्वर मंदिराची उभारणी केली. आजही हे मंदिर अनेक आश्चर्यकारक गोष्टींनी व्यापून गेलं आहे. दक्षिणेतील मेरू पर्वत म्हणून या मंदिराचा उल्लेख होतो. दक्षिण भारतातील किंबहुना संपूर्ण भारतातील हे सर्वांत उंच शिखर असलेले मंदिर आहे. ह्याचं प्रवेशद्वार, आकार, याची उंची सर्वकाही भारतात अव्वल क्रमांकाला आहे. एवढेच नव्हे, तर गर्भगृहातील शिवलिंग सुद्धा तब्बल ३० फूट उंचीचे आहे. भारतातील सर्वांत भव्य लिंगापैकी एक म्हणून याचा समावेश होतो.त्या भागामध्ये गर्भगृहाला ‘करूवराई’ असे म्हणतात. भव्य नंदी मंडप, त्यासमोर काही अंतरावर मुखमंडप, महामंडप, अंतराळ आणि गर्भगृह अशी सर्वसाधारण रचना असलेल्या या मंदिराला सन २०१० मध्ये तब्बल एक हजार वर्षे पूर्ण झाली. त्यानिमित्त तमिळ राज्य सरकारने फार मोठा उत्सव आयोजित केला होता. मंदिरावर असलेल्या अनेक शिलालेखांमध्ये फार महत्त्वाची माहिती कोरलेली आहे..त्यात मंदिराचे जुने नाव ‘राजराजेश्वर’, त्याचा उभारणी काळ इसवी सन १०१० वर्ष, निर्माता राजराज चोळ प्रथम आणि अशी कितीतरी माहिती कोरलेली आढळून येते. पुढे, जवळजवळ सहाशे-सातशे वर्षांनी म्हणजेच सतराव्या शतकात हे मंदिर मराठ्यांच्या अधिपत्याखाली आले आणि आजही तंजावरच्या मराठा घराण्याचा या मंदिरावर अधिकार आहे.या मंदिराच्या भिंतींवर भोसले घराण्याची वंशावळ सांगणारा शिलालेख कोरलेला आहे. मराठ्यांचा उपलब्ध असलेला हा सर्वांत भव्य शिलालेख आहे. या मंदिराच्या शिखरामध्ये अनेक मजले तयार केले आहेत आणि त्यातील प्रत्येक मजल्यावर, मंदिराच्या बाह्यांगावर चोळ चित्रकलेचे उत्तम नमुन्यांचे दर्शन आपल्याला होते..त्यातील कित्येक चित्रे प्रामुख्याने भगवान शिव, त्याचे अवतार, परिवारदेवता असलेल्या कार्तिकेय, पार्वती, गणेश वगैरे देवता यांची आहेत. यासोबतच, या मंदिराचा निर्माता राजराज चोळ प्रथम आणि त्याचा गुरु करूवुरार याचेही चित्र आपल्याला आढळून येते. कदाचित, भारतीय राजाचे चित्रस्वरूपातील हे सर्वांत प्रथम अंकन असावे, असे अभ्यासक मानतात.चोळ राजाचा पुत्र राजेंद्र चोळ पहिला यानं आपल्या वडिलांपेक्षा मोठा पराक्रम केला आणि या बृहदेश्वर मंदिराप्रमाणेच भव्य मंदिर उभारले, ज्याचा उल्लेख ‘बृहदेश्वर मंदिर’ म्हणूनच करण्यात येतो. तंजावरपासून अवघ्या ७० किमी अंतरावर चोळ राजानं एक नवी राजधानी स्थापन केली. पाल राजांचा पराभव करून, गंगेवर आपलं वर्चस्व प्रस्थापित करून आपल्या पराक्रमाची निशाणी म्हणून या राजधानीला नाव दिले, ‘गंगाईकोंड चोळपुरम’... खास गंगेचे पाणी त्याने दूर दक्षिणेत आपल्या राजधानीत आणले आणि एका विहिरीत ते पाणी टाकलं..याआधीच्या लेखात आपण पाहिले होते, तमिळनाडूच्या भागात राज्य करणाऱ्या पल्लव राजा नरसिंहवर्मन याने वातापी (बदामी) वर हल्ला करून चालुक्य राजा पुलकेशी दुसरा याला हरवले आणि स्वतः ‘वातापीकोंड’ ही पदवी धारण केली. त्या घटनेच्या बरोबर चारशे वर्षांनी दुसऱ्या एका तमिळ राजानं पालांना हरवून गंगाईकोंड ही पदवी धारण केली आणि त्या नावानं एक गाव वसवले. हे बृहदेश्वर सुद्धा तंजावरच्या मंदिरासारखेच भव्य आहे.आकाराने तंजावरच्या मंदिराला टक्कर देणारे आहे. याच गावाच्या बाहेर राजेंद्र चोळ राजाच्या काळात निर्माण करण्यात आलेला ‘सुदर्शन तलाव’ आहे, ज्याला आता जवळ जवळ हजार वर्ष पूर्ण होतील. या मंदिराचा आकार जरी तंजावरच्या मंदिरासारखा भव्य असला, तरी याच्या विमानाची म्हणजेच शिखराची उंची ही तंजावर येथील बृहदेश्वर मंदिरापेक्षा तीन मीटरने लहान आहे..अभ्यासकांच्या मते, आपल्या वडिलांचा आणि त्यांच्या काळात झालेल्या अद्भुत निर्मितीचा सन्मान राखण्यासाठी राजेंद्र चोळ राजाने ही उंची मुद्दामहून कमी ठेवली असावी. कर्नाटक, आंध्र प्रदेश, ओडिशा आणि बंगाल भागावर आपले वर्चस्व प्रस्थापित करणाऱ्या या राजाने हे शहर वसवले. तमिळनाडू राज्य पुरातत्त्व खाते, केंद्रीय पुरातत्त्व खात्याने या परिसरात उत्खनन केले आणि त्यांना चोळ राजवटीतील महालांचे, वेशीचे, दरवाजांचे अवशेष हाती लागले. तब्बल अडीचशे वर्ष हे गाव राजधानी म्हणून कार्यरत होते.चोळ राजा राजराज दुसरा याच्या कारकीर्दीत उभारलेले दारासुरम येथील ‘ऐरावतेश्वर मंदिर’ देखील जागतिक वारसा स्थळ म्हणून प्रसिद्ध आहे. या मंदिरातील दोन गोष्टी सोशल मीडियावर प्रचंड व्हायरल होत असतात. पहिली म्हणजे येथील मंडपाला असलेल्या पायऱ्या, ज्यांच्यावर विशिष्ट पद्धतीने आघात केल्यास सप्तसूर ऐकायला येतो..तर दुसरे म्हणजे मंडपाच्या बाजूला असलेले रथांचे दगडी चाक. कोणार्कच्या सूर्य मंदिराची आठवण करून देणारे दगडी चाक याही मंदिराच्या बाह्यांगवर दिसून येतात. अभ्यासकांच्या मते, गंग आणि चोळ राजांमध्ये वैवाहिक संबंध प्रस्थापित झाल्यावर चोळ राज्यातील कारागिरांनी गंग राजाकडे आश्रय घेतला आणि पुढे कोणार्क येथील सूर्य मंदिरावर या रथांच्या चाकांचे विकसित स्वरूप दिसून आले.चोळ राजांचे भारताच्या सांस्कृतिक, कला, स्थापत्य आणि साहित्यिक क्षेत्रात प्रचंड योगदान आहे. चोळ ब्राँझ जगप्रसिद्ध आहेत आणि ब्राँझमध्ये घडलेल्या नटराजाची लोकप्रियता तर साऱ्या जगात आहे. या चोळ राजांनी बांधलेली ही मंदिरे पाहणं, त्यांच्या निर्मितीमागील मनोरंजक, रोचक गोष्टी समजून घेणं आणि त्यांच्या इतिहासाची या माध्यमातून माहिती घेणे महत्त्वाचे आहे. याच चोळ राजांचा दक्षिणपूर्व आशियाई देशांसोबत पहिल्यांदा संबंध आला आणि भारतीय संस्कृतीचा प्रचार-प्रसार त्याही देशांमध्ये झाला.(लेखक हे पुरातत्त्व विषयाचे अभ्यासक असून लोकसंस्कृती तसंच प्राचीन - मध्ययुगीन भारतीय इतिहास हे त्यांच्या अभ्यासाचे विषय आहेत.).सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

देशातलं अत्यंत भव्य मंदिर...

Related Stories