प्लास्टिकला पर्याय आहे की!

- जुही चावला-मेहता

प्लास्टिक वापराच्या फायद्यांपेक्षा त्यातून होणारे नुकसानच जास्त आहे. प्लास्टिकची निर्मिती मानवाच्या सोयीसाठी करण्यात आली असली, तरी आता त्याच्या अतिवापरामुळे पर्यावरणाला आणि मानवजातीला धोका निर्माण झाला आहे. प्लास्टिक प्रदूषणाला आळा घालण्याचा एकमेव उपाय म्हणजे, शक्य असेल तितका त्याचा वापर टाळायला हवा.

प्लास्टिक कशा प्रकारे आपल्या आयुष्याचा भाग बनतो आहे हे आपण मागच्या अनेक लेखांमधून पाहिलं. उत्पादनापासून ते विल्हेवाट लावण्यापर्यंत प्लास्टिक आपल्याबरोबरच, वनस्पती आणि प्राण्यांच्या आरोग्यासाठीही हानिकारक आहे आणि त्याचा परिणाम आपल्या सभोवतालच्या परिसरावरदेखील होतो आहे. प्लास्टिकमुळे निर्माण होणाऱ्या कचऱ्याने आपली हवा, जमीन तर प्रदूषित होतातच; पण त्याचबरोबर नाले-गटारेही तुंबतात.

जेव्हा आपण समुद्रकिनाऱ्यावर कचरा टाकतो किंवा त्याची योग्य प्रकारे विल्हेवाट लावत नाही तेव्हा असा प्रकार विषारी रसायने पर्यावरणात पसरण्यास हातभार लावतो. याचे मुख्य कारण म्हणजे समुद्राच्या लाटा आणि सूर्यप्रकाशातील किरणोत्सर्गामुळे पाण्याच्या बाटल्यांसारख्या प्लास्टिकचे विघटन होऊन त्याचे मायक्रोप्लास्टिकमध्ये रूपांतर होते. मायक्रोप्लास्टिक्स वातावरणात तरंगत राहतात.

आकाराने लहान असल्यामुळे ते आपल्या शरीरात अन्न, पाणी आणि हवेच्या माध्यमातून सहज प्रवेश करू शकते. मायक्रोप्लास्टिकसोबतच त्यात वापरली जाणारी विषारी रसायनेही आपल्या शरीरात प्रवेश करतात. अनेक संशोधनांत असे आढळून आले आहे, की मायक्रोप्लास्टिक्स मानवी शरीरातील पेशींचे लक्षणीय नुकसान करतात. परिणामी कर्करोग, फुप्फुसाचे रोग इत्यादी अनेक गंभीर आजार आपल्या आरोग्यावर परिणाम करतात.

इतकेच नाही; तर प्लास्टिकमधील विषारी रासायनिक पदार्थ मानवी शरीरातील संप्रेरक क्रियाकलाप बदलू शकतात ज्यामुळे पुनरुत्पादन, वाढ आणि संज्ञानात्मक कार्यात व्यत्यय येतो. मायक्रोप्लास्टिक्स मानवी शरीरात प्रवेश करण्यासाठी रोगजनकांच्या अर्थात संसर्गजन्य रोग पसरवणाऱ्या सूक्ष्मजीवांच्या वाहिन्या म्हणूनही कार्य करतात ज्यामुळे रोगाचा प्रसार वाढतो.

प्लास्टिकचा मानवी आरोग्यावर किती प्रभाव पडतो, यावर अनेक संशोधने सुरू आहेत. आजवर झालेल्या विविध संशोधनांमध्ये श्वसन रोग, दमा आणि हृदय व रक्तवाहिन्यांशी संबंधित रोगांशीदेखील आजार होण्याची शक्यता वर्तवली जात आहे. त्याशिवाय प्लास्टिकच्या अतिरिक्त वापराचा परिणाम वन्यजीवांवरही होत असल्याची अनेक उदाहरणे आपल्या आजूबाजूला, सोशल मीडियावर सतत पाहतो आहोत.

प्लास्टिक आजच्या काळात जरी सोयीस्कर आणि सर्वाधिक पसंतीची गोष्ट असली, तरी त्यामुळे अनेकदा प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्षरीत्या पर्यावरणावर आणि आपल्यावर हानिकारक परिणाम होतो आहे. प्लास्टिक उत्पादन निर्मितीप्रक्रियेमध्ये ते अनेक हानिकारक रसायनांच्या संपर्कात येते.

प्लास्टिकमध्ये ठेवलेले अन्नपदार्थ, लहान बाळांसाठी असणारे प्लास्टिक टिथर, प्लास्टिकची खेळणी इत्यादींच्या माध्यमातून विषारी रसायने आपल्या शरीरात प्रवेश करतात, ज्यामुळे अनेक गंभीर आजार होऊ शकतात. त्यावर उपाय म्हणजे, प्लास्टिकच्या पर्यायांना प्रोत्साहन देणं. आजकाल बाजारात अनेक इकोफ्रेंडली पर्याय उपलब्ध आहेत.

काही पारंपरिक उपाय जे आपण फार पूर्वीपासून वापरत आलो आहोत, जसे कापडी पिशवी, स्टीलचे डबे इत्यादी... प्लास्टिकची योग्य पद्धतीने विल्हेवाट लावणे खूप गरजेचे आहे. आपल्या आणि आपल्या भावी पिढीला प्लास्टिकच्या विळख्यातून वाचवायचे असेल, तर आजच त्यावर योग्य उपाय करणे गरजेचे आहे. तुम्ही प्लास्टिकविरोधात आपल्या घरात काय काय बदल केले आहेत ते मला नक्की कळवा.

प्लास्टिक प्रदूषणाविषयी काही तथ्यं

• प्लास्टिकच्या उत्पादनात झपाट्याने वाढ होत आहे. १९५० मध्ये ते २.३ दशलक्ष टन होते. २०१५ पर्यंत ते ४४८ दशलक्ष टन झाले. २०५० पर्यंत ते दुप्पट होण्याची शक्यता आहे.

• दरवर्षी सुमारे आठ दशलक्ष टन प्लास्टिकचा कचरा किनारपट्टीच्या राष्ट्रांमधून महासागरात जातो.

• प्लास्टिकचा दरवर्षी बाजारात मोठ्या प्रमाणात प्रवेश होतो. आपण खातो त्या अन्नापासून ते समुद्राच्या तळापर्यंत प्लास्टिकचा पसारा पसरलेला आहे.

• प्लास्टिक सागरी कचऱ्याचा सर्वात मोठा, हानिकारक आणि सातत्याने होणारा भाग आहे. एकूण सागरी कचऱ्यापैकी किमान ८५ टक्के प्लास्टिक पॅकेजिंग बहुसंख्य (३६ टक्के) प्लास्टिक उत्पादनाचे कारण आहे.

• साधारण ४६ टक्के प्लास्टिक कचरा जमिनीत भरला जातो. २२ टक्के कचरा बनतो. १७ टक्के जाळला जातो आणि १५ टक्के पुनर्वापरासाठी गोळा केला जातो. नऊ टक्क्यांपेक्षा कमी तोटा झाल्यानंतर पुनर्वापर केला जातो.

• दरवर्षी लँडफिल योगदानामुळे प्लास्टिकच्या उत्पादनामुळे कार्बन उत्सर्जन आणि मिथेनमध्ये मोठ्या प्रमाणात वाढ होत आहे.

• युनायटेड स्टेट्ससारखे श्रीमंत देश त्यांचा प्लास्टिक कचरा इतर देशांमध्ये टाकतात. त्यामुळे युनायटेड स्टेट्सच्या आजूबाजूला असणाऱ्या व्हिएतनाम, मेक्सिको, भारत, मलेशिया इत्यादींसारख्या देशांत प्लास्टिक कचऱ्यात वाढ झाली आणि त्यामुळे होणाऱ्या प्रदूषणाची समस्या वेगाने वाढली.

• बऱ्याच संशोधनातून असे समोर आले आहे, की प्लास्टिकमुळे अनेक गंभीर आजार होत आहेत आणि त्यावर अजूनही संशोधन सुरू आहे.

juhichawlaoffice@gmail.com

(शब्दांकन : नीलिमा बसाळे)