सत्याचा बळी जातो तेव्हा...

- सुदर्शन चव्हाण, chavan.sudarshan@gmail.com‘अनबिलिव्हेबल’ सीरिजमध्येही बलात्काराची कथा आहे. त्यात पीडितेच्या तोंडी एक वाक्य आहे, ‘सत्य जर अविश्वसनीय असेल तर शक्यतो त्यावर कोणीही विश्वास ठेवत नाही...’ आज भारतातील पुरुषी मानसिकता बलात्काऱ्यांना प्रोत्साहनच देत असल्याचे दिसते..‘सत्य जर अविश्वसनीय असेल तर शक्यतो त्यावर कोणीही विश्वास ठेवत नाही...’ याच ओळींनी नेटफ्लिक्सवरील ‘अनबिलिव्हेबल’ या सीरिजची सुरुवात होते. २०१९ मध्ये प्रदर्शित झालेल्या या अमेरिकन सीरिजवर आता पाच वर्षांनी या स्तंभात लिहिण्याचं कारण म्हणजे नुकत्याच आपल्याकडे समोर आलेल्या दोन बलात्काराच्या घटना.बंगाल आणि महाराष्ट्रात दोन्ही ठिकाणी अत्यंत वेगवेगळ्या परिस्थितीत हे बलात्कार घडले आणि त्याला झपाट्याने राजकीय स्वरूपही मिळालं. त्यापेक्षाही जास्त हेलावून सोडणारी गोष्ट होती ती म्हणजे त्यावरच्या सामान्य माणसांच्या समाज माध्यमांवरील प्रतिक्रिया. त्यातूनच आठवली ती ‘अनबिलिव्हेबल’ ही सीरिज..बऱ्याच वेळा लोकांना बलात्कार ही विश्वास ठेवण्याजोगी गोष्ट वाटत नाही किंवा असे आरोप हे कोणाला तरी अद्दल घडवण्याच्या हेतूने केले आहेत, असाही आरोप केला जातो. भारतासारख्या जातीपातींमध्ये प्रचंड गुरफटलेल्या देशात तर हे प्रमाण खूपच भयंकर आहे. आपल्याकडे अगदी पोलिसांनाही अशा आरोपांवर पटकन विश्वास ठेवायचा नसतो. त्यातूनच मग बलात्काराला बळी पडणाऱ्यांनाच २४ तास पोलिस ठाण्यात बसवून ठेवणे वगैरे प्रकार सर्रास घडताना दिसतात.अमेरिकेत घडलेल्या अशाच एका घटनेवर ‘अनबिलिव्हेबल’ सीरिज बेतलेली आहे. ‘अनबिलिव्हेबल’ मालिकेची सुरुवात होते तेव्हा ‘मरी ॲडलर’ ही अल्पवयीन अनाथ मुलगी तिच्यावर बलात्कार झाल्याची घटना नोंदवत असते. बलात्कार करणाऱ्या व्यक्तीला कोणीही आत येताना किंवा जाताना पाहिलं नाहीय. त्या व्यक्तीने मास्क लावला होता, त्यामुळे ती कोण होती, याची कसलीही शहानिशा करणे अवघड आहे. त्यामुळे आरोपी कोण आहे, याचा शोध घेणे पोलिसांना अवघड होऊन बसते..मग दुसरा मार्ग येतो तो म्हणजे हा बलात्कार झालाच नाही, अशी शंका घेण्याचा. मरीची शाळा, तिचा जॉब या सगळ्या गोष्टी ती बलात्कारानंतरही तितक्याच सहजतेने कशी काय करू शकते, यावरून पोलिसांना तिच्या आरोपांवरच शंका येते. मरीचे फॉस्टर आई-वडीलही तीच भूमिका पुढे मांडतात आणि इथून चक्रं उलटी फिरू लागतात. आधीच मुलगी अनाथ, त्यामुळे कोणीही कधी तिच्याकडे लक्ष दिलं नाही.त्यात आपल्याकडे सर्वांनी पाहावं असं वाटण्याचं १८ वर्षांचं वय. यामुळे मरी हे सगळे आरोप केवळ आणि केवळ लोकांचं लक्ष वेधून घेण्यासाठी करत आहे, असा निष्कर्ष पोलिस काढतात आणि बलात्कार झालाच नाही, हे मरीकडूनच लिहून घेतात. वर मरीवरच उलट खोटी केस फाईल केल्याचा दंड भरण्याची वेळ येते... आणि हे सर्व घडतं तेव्हा आठपैकी फक्त पहिला एपिसोड झालेला असतो..बलात्कार झालाच नाही याच्या पुराव्यांवर पोलिस जितका पटकन विश्वास ठेवतात तेवढा तो ते कधीच मरीवर का ठेवत नाहीत, बलात्काऱ्याला शोधण्याचा काहीच प्रयत्न का करत नाहीत, असे अनेक प्रश्न आपल्याला हा पहिला एपिसोड मांडताना दिसतो. एवढंच नाही, तर या भागाचा अजून एक महत्त्वाचा मुद्दा आहे तो म्हणजे बलात्कार पीडितेसोबत पोलिसी प्रक्रियेमध्ये होणारा व्यवहार. तिच्याशी बोलण्याची भाषा.बलात्काराचा अनुभव अगणित वेळा कथन करत राहावा लागणं. प्रत्येक गोष्टीवर संशय व्यक्त करण्याचा पोलिसी खाक्या. या सगळ्याला बलात्कार पीडित महिला दुसऱ्यांदा बळी पडतात हे आणखी मोठं दुर्दैव. पोलिस विभागातील प्रत्येक जणाचं भावनिकरीत्या त्या गोष्टीपासून तुटलेलं असणं महत्त्वाचं असलं तरी पीडितेला त्याचा किती त्रास होऊ शकतो याचा अंदाजच नसणं, हे आणखीनच त्रासदायक होत जातं..पुढच्या काही भागांमध्ये या सीरिजमधून जे बाहेर येत जातं, उलगडत जातं ते तर आणखीनच धक्कादायक आहे. मरीसोबत जे घडतं ते २००८ मधलं आहे. त्यानंतर तीन वर्षांनी २०११ मध्ये एका वेगळ्या राज्यात तशीच एक केस सापडते. फक्त यावेळी पोलिस असते ती एक बाई. कॅरेन डुवाल. ती अत्यंत आपुलकीने पीडितेशी बोलते. केस, पीडिता दोन्हीकडे आणखी जाणिवेने समजून घेण्याचा प्रयत्न करते. मुळात ती पीडितेवर विश्वास ठेवते, हे महत्त्वाचं.यातूनच पुढे येणाऱ्या गोष्टी आणखी धक्कादायक होत जातात. ती राज्य पोलिस मुख्यालयाशी संपर्क करते तेव्हा लक्षात येतं, की असे एक-दोन नाही तर तब्बल ३० बलात्कार मधल्या तीन वर्षांत होऊन गेले आहेत. ज्यातील कित्येक बलात्कारांवर पोलिसांनी विश्वासच ठेवला नाही..बलात्कार पीडितांचं वय १२ ते ७२ अशा सर्व वयोगटांत सापडत जातं; पण याचा तपास करणाऱ्या एकाही पोलिसाला आरोपी सापडू शकत नाही. शिवाय एकाही पोलिस ठाण्याने दुसऱ्या ठाण्याशी संपर्कच कधी केला नाही. त्यामुळे हे करणारी व्यक्ती एकच असू शकते किंवा अशा समांतर अनेक केस सापडत आहेत, हेच पोलिसांना कधी कळत नाही.हे सर्व घडतं कारण बलात्काराच्या केसेस तितक्याशा गांभीर्याने हाताळल्याच जात नाहीत. त्यामुळेच इथे अनेक प्रश्न उपस्थित केले जातात. जेव्हा चोरीची एखादी तक्रार येते तेव्हा त्यावर पटकन विश्वास ठेवला जातो. जेव्हा खून होतो तेव्हा शरीर हाच एक पुरावा म्हणून गणला जातो; पण जेव्हा बलात्कार होतो तेव्हा मात्र पटकन शंका घेणं, ही भावना कुठून येते. ती पोलिसांना कोणी शिकवली? मालिका बलात्काऱ्याचा शोध घेणारी शोधमालिका होते, तेव्हाही हे प्रश्न सतत विचारत राहते आणि तिथेच तिचं लेखन विषयाशी किती हृद्य आहे, ते समजतं..स्वतः पोलिस खात्यातच किती बलात्कारी पोलिस कार्यरत आहेत? किती पुरुष पोलिसांविरुद्ध बायकोच्या घरगुती हिंसाचाराच्या घटना नोंद आहेत? मग हे पोलिस पीडितेसोबत कसे काय चांगले वागू शकतात? असे एक ना अनेक प्रश्न मालिकेत उपस्थित केले जातात. ‘अनबिलिव्हेबल’ मालिकेची स्वतःची एक चांगली गोष्ट म्हणजे ती त्या बलात्काऱ्याच्या शोधकथेला एखादा ट्रू क्राईम डॉक्युमेंटरीसारखं आणि एखाद्या सीरियल किलरला शोधण्यासारखंच महत्त्व देऊन ती शोधमोहीम दाखवते.२००८ मधील मरीची केस आणि २०११ मधील शोधमोहीम अशा तीन वर्षांचा फरक असणाऱ्या दोन गोष्टी आपल्याला समांतर पद्धतीने दाखविल्या जातात आणि शेवटच्या भागात त्या एक होत मालिकेचा उत्कर्षबिंदू गाठला जातो. ही मालिकेची संरचनासुद्धा छान जमली आहे..स्त्री पोलिसांनी जाणीव आणि विश्वास ठेवून केलेला तपास अन् मनात पीडितेबद्दलच हातचा ठेवून केलेला तपास यातील फरक आपल्याला मालिकेत पटकन समोर येतो आणि तेव्हाच मरी ॲडलरचं वाक्य समोर झळकतं. ‘सत्य जर अविश्वसनीय असेल तर शक्यतो त्यावर कोणीही विश्वास ठेवत नाहीच.’ म्हणूनच तिच्यावर कोणीही विश्वास ठेवला नाही.पोलिसांनी नाही, तिच्या मित्र-मैत्रिणींनी नाही, तिची काळजी घेणाऱ्यांनी नाही आणि फॉस्टर आई वडिलांनी तर नाहीच नाही... आणि त्याची शिक्षा तिला समाजात पुढची तीन वर्षं जगताना भोगावी लागली. या आरोपांमुळे तिचा जॉब जाण्यापासून ते तिला लोकांच्या हाता-पाया पडून पोलिसांचा दंड भरावा लागला इथवर अनेक वाईट घटना तिच्यासोबत घडत राहिल्या..समाजात ताठ मानेने वावरणं कठीण झालं, लोकांच्या सततच्या धमक्यांना सामोरं जावं लागलं आणि मित्र-मैत्रीणही दुरावले. आज अशाच दोन बलात्कारांनी भारतीय समाजमन एवढं ढवळून निघत आहे; पण त्यामुळे पुरुषी मानसिकता, पोलिसांच्या कार्यपद्धतीत बदल याचे कुठलेच उपाय सुचवले जात नाहीत. घटनेची चीड आलेल्या आंदोलनकर्त्यांचंही एकच म्हणणं असतं, ‘शिक्षा आणखी कडक झाल्या पाहिजेत.’‘असं मारलं पाहिजे, ते केलं पाहिजे’ वगैरे... पण ‘पीडितेचं काय करायचं?’ यावर त्या माणसांचं लक्ष जात नाही. पाश्चिमात्य देशांत गुन्ह्यातील बळींचा अभ्यास आणि त्यांच्या अनुभवाचे मानसिक परिणाम करण्यासाठी विक्टीमॉलॉजी (Victimology) हे पीडितांसोबत कसं वागायचं याचं एक वेगळं शस्त्र उभं राहत असताना आपल्याकडे त्याची चर्चा, अभ्यासक्रम असं वेगळं काहीच घडत नाही..म्हणूनच ही पाच वर्षं जुनी सीरिज आजच्या भारतासाठी खूप महत्त्वाची ठरते. आज भारतातील पुरुषी मानसिकता अनेक अंगांनी या बलात्काऱ्यांना प्रोत्साहनच देत आहे. हे सत्य आहे आणि ‘अनबिलिव्हेबल’ मालिकेतील मरीचं वाक्य पुन्हा एकदा इथेही लागू पडतं. हे सत्य अविश्वसनीय आहे म्हणूनच तर आपण शक्यतो त्यावर विश्वास ठेवणार नाहीच आणि ध्रुवीकरणाच्या राजकारणात या सत्याचा बळी सर्वात आधी दिला जाईल.(लेखक चित्रपट अभ्यासक आहेत.).सकाळ+ चे सदस्य व्हा ब्रेक घ्या, डोकं चालवा, कोडे सोडवा!Read latest Marathi news, Watch Live Streaming on Esakal and Maharashtra News. Breaking news from India, Pune, Mumbai. Get the Politics, Entertainment, Sports, Lifestyle, Jobs, and Education updates. And Live taja batmya on Esakal Mobile App. Download the Esakal Marathi news Channel app for Android and IOS.

सत्याचा बळी जातो तेव्हा...

Related Stories