Pandit Jawaharlal Nehru : याच किल्ल्यात नेहरूंनी रचली 'डिस्कव्हरी ऑफ इंडिया'ची रचना, होते 3 वर्ष कैदेत

Pandit Jawaharlal Nehru : महाराष्ट्रातील अहमदनगर शहरात असलेला 'अहमदनगर किल्ला' हा या प्रदेशातील दुर्गांपैकी एक मानला जातो. 1427 मध्ये मलिक अहमद निजाम शाह पहिला याने बांधलेला हा किल्ला निजाम शाही घराण्याचे मुख्यालय होता. निजामशाहीनंतर येथे मुघल, मराठे आणि इंग्रजांचे वर्चस्व होते. हा किल्ला आज केवळ ताब्यात घेतलेल्या राजघराण्यांसाठीच नव्हे, तर देशाच्या स्वातंत्र्यलढ्यांशी असलेल्या संबंधांसाठीही ओळखला जातो. आज पंडित जवाहरलाल नेहरू यांची पुण्यतिथी त्यामित्ताने त्यांना समर्पित या खास किल्ल्याबाबत जाणून घेऊया.

पंडित जवाहरलाल नेहरू, मौलाना अबुल कलाम आझाद, सरदार वल्लभभाई पटेल, पंडित गोविंद वल्लभ पंत आणि आचार्य नरेंद्र देव यांसारख्या महत्त्वाच्या स्वातंत्र्यसैनिकांना येथे कैद करण्यात आल्याने या किल्ल्याला स्वातंत्र्य संग्रामाच्या स्मृतीमध्ये विशेष स्थान आहे.

ब्रिटिश साम्राज्याचा पाया हादरवून टाकणाऱ्या आपल्या स्वातंत्र्यलढ्यातील या महत्त्वाच्या नेत्यांना 1942 च्या भारत छोडो आंदोलनाच्या पूर्वसंध्येला तुरुंगवास भोगावा लागला. या नेत्यांना इंग्रजांनी अटक करून तुरुंगात टाकण्याचा उद्देश ही चळवळ वाढू नये हा होता. या नेत्यांना किल्ल्याच्या एका भागात 'लीडर्स ब्लॉक' नावाने ठेवण्यात आले होते.

यावेळी स्वातंत्र्यसैनिकांच्या कारवायांची सविस्तर माहिती तुरुंगाच्या नोंदीतून मिळते. त्यानुसार हे कैदी वाचन, लेखन, बागकाम आदी कामे करण्यात दिवस काढत असत. त्यांच्यासाठी एक कॉमन डायनिंग रूम होती जिथे ते एकत्र जेवायचे. ते विनोद कक्षात जमायचे, जिथे ते वर्तमानपत्र वाचायचे आणि देशातील राजकीय घडामोडींवर चर्चा करायचे.

जवाहरलाल नेहरू जवळपास तीन वर्षे या किल्ल्यात कैद होते, या काळात ते सक्रिय राजकारणापासून दूर राहिले. पण या तुरुंगवासाच्या काळात, या तुरुंगात बसून त्यांनी 'द डिस्कव्हरी ऑफ इंडिया' ही त्यांची सर्वात प्रसिद्ध रचना रचली.

असे म्हटले जाते की नेहरूंनी त्यांच्या तुरुंगवासात येथे बागकाम देखील केले होते, जो त्यांच्या आवडत्या व्यवसायांपैकी एक होता. आज किल्ल्यावर नेहरूंना खास समर्पित एक खोली आहे, ज्यात त्यांच्या काही वैयक्तिक वस्तू जसे की त्यांची आर्मचेअर, भिंतीचा आरसा आणि पर्यटकांसाठी इनॅमल जग आहे.

नेहरूच नव्हे तर मौलाना अबुल कलाम आझाद यांनीही या किल्ल्यामध्ये 'गुबर-ए-खतीर' ही त्यांची सर्वात प्रसिद्ध रचना रचली.

खरे तर अहमदनगर किल्ल्याला प्रतिकाराचा मोठा इतिहास आहे. १५९६ मध्ये मुघलांनी या किल्ल्याला वेढा घातला तेव्हा चांद बीबीने त्यांच्याविरुद्ध शौर्याने लढा दिला. १८५७ च्या बंडाच्या वेळी या किल्ल्यावर घनघोर युद्ध झाले. भागोजी नायक यांच्या नेतृत्वाखाली सुमारे 7000 भिल्लांनी इंग्रजांना कडाडून विरोध केला. मात्र, शेवटी त्यांचा पराभव झाला. (Death Anniversary)

अशाप्रकारे, अहमदनगर किल्ल्याचा इतिहास नशिबाच्या उतार-चढावांना प्रतिबिंबित करतो. हा एकेकाळचा एक मजबूत लष्करी किल्ला होता जिथून तेथील राज्यकर्त्यांनी त्यांच्या सार्वभौमत्वाचे आणि सामर्थ्याचे रक्षण केले, ज्याचे नंतर तुरुंगात रूपांतर झाले आणि आधुनिक देशाच्या स्वातंत्र्य आणि मालकीच्या समर्थकांना तुरुंगात टाकले. प्रतिकाराची भावना हा या किल्ल्याच्या शतकानुशतकांच्या इतिहासात गुंतलेला धागा आहे. आज या किल्ल्याकडे आपल्या स्वातंत्र्यलढ्यातील एक प्रमुख बुरुज म्हणून पाहिले जाते.