समाजमन : श्रावण मासाचे माहात्म्य

लेखक : ॲड. नितीन ठाकरे

हिंदू धर्मात श्रावणाचे महत्त्व अनन्यसाधारण आहे. श्रावण मासानिमित्त त्र्यंबकेश्वर येथे भाविकांची अभूतपूर्व गर्दी होते. आपल्या जीवनात श्रावण मासाचे काय महत्त्व आहे, हे आपण समजून घेणे आवश्यक आहे. संपूर्ण १२ महिन्यांमध्ये एकमेव श्रावण महिना असा आहे, की ज्यात सर्वाधिक हिंदू संस्कृतीतले सण आहेत. म्हणूनच श्रावण महिन्याचे माहात्म्य हे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. पारंपरिक चंद्रसौर हिंदू दिनदर्शिकेत श्रावण हा दक्षिण-पश्चिम मॉन्सूनच्या आगमनाचे प्रतीक असलेला पाचवा पवित्र महिना आहे. (article by author adv nitin thackeray on Greatness of Shravan month )

पौर्णिमा किंवा पौर्णिमेच्या दिवशी आकाशावर राज्य करणाऱ्या श्रवण नक्षत्रावरून महिन्याचे नाव पडले. म्हणूनच, श्रावण महिना हा भारतीय उपखंडातील एक अतिशय महत्त्वाचा महिना आहे, जिथे शुभ सण आणि कार्यक्रम केले जातात. या पौर्णिमेच्या दिवशी राज्य करणारा तारा महिन्याची व्याख्या करतो, हा भगवान शिवाचा आवडता महिना आहे. हा संपूर्ण महिना बहुतेक हिंदूंसाठी उपवासाचा महिना आहे. भक्त प्रत्येक सोमवारी भगवान शिव आणि दर मंगळवारी पार्वतीसाठी उपवास करतात. मंगळवारी उपवासाला भाविक ‘मंगळागौरी व्रत’ म्हणतात.

धर्म अन् श्रद्धेचा अतूट संबंध

श्रावण महिना प्रत्येक दिवसात एक नवी पहाट दाखवितो आणि त्याच्याशी निगडित सर्व दिवस धार्मिक रंगात व श्रद्धेत मग्न असतात. शास्त्रात श्रावणाचे महत्त्व विस्ताराने सांगितले आहे. श्रावण महिन्याचे स्वतःचे वेगळे महत्त्व आहे. भगवान शिवशंकर यांचा श्रवण नक्षत्र आणि सोमवार यांच्याशी घनिष्ठ संबंध आहे. या महिन्यातील प्रत्येक दिवस परिपूर्णतेने भरलेला असतो. या महिन्यात धर्म आणि श्रद्धेचा अतूट संबंध आपल्याला दिसतो. उपवास आणि उपासनेसाठी प्रत्येक दिवस महत्त्वाचा आहे.

हिंदू पंचांगानुसार सर्वच महिने कोणत्या ना कोणत्या देवतेशी निगडित दिसतात, त्याचप्रमाणे श्रावण महिना भगवान शिवाबरोबर दिसतो. या वेळी शिवाच्या उपासनेला विशेष महत्त्व आहे. हा महिना ज्याप्रमाणे उन्हाळ्यातील उकाडा सहन करून आपली तहान भागवितो, त्याचप्रमाणे हा महिना उजाडपणा दूर करण्यासाठी भक्ती आणि समाधानाचा काळ आहे. या काळात सजीवांच्या इच्छांचा अनोखा संगम होतो आणि प्रत्येकाच्या अपूर्ण इच्छा पूर्ण होतात. (latest marathi news)

शिवमंत्रांच्या जपाने शुभफल

या महिन्यात गायत्री मंत्र, महामृत्युंजय मंत्र, पंचाक्षर मंत्र आदी शिवमंत्रांचा जप केल्याने शुभफल वाढते. जेव्हा पौर्णिमा तिथी श्रावण नक्षत्राशी जोडली जाते, तेव्हा श्रावण महिन्याचे स्वरूप प्रकट होते. श्रावण महिन्यात, भाविक शिवालयात स्थापित केलेल्या प्राण-पवित्र शिवलिंग किंवा धातूच्या लिंगाचा गंगाजल आणि दुधाने रुद्राभिषेक करतात. शिवलिंगाचा रुद्राभिषेक भगवान शंकराला अतिशय प्रिय आहे. या दिवसांत शिवलिंगाला गंगाजलाने अभिषेक केल्याने भगवान शिव खूप प्रसन्न होतात, अशी धारणा आहे.

शिवलिंगाच्या पूजेचे महत्त्व

पारंपरिक कथेनुसार, दक्ष कन्येने आपला प्राण त्याग केला होता आणि हिमालय राजाच्या घरी पार्वती म्हणून पुनर्जन्म झाला होता. पार्वतीला भगवान शिवाशी लग्न करायचे होते. त्यामुळेच तिने श्रावण महिन्यात तपश्चर्या केली. पार्वतीच्या भक्तीने भगवान शिव प्रसन्न झाले आणि त्यांनी तिची इच्छा पूर्ण केली. भगवान शिवाला श्रावण महिना खूप आवडतो. कारण, या काळात त्यांचे त्यांच्या पत्नीशी पुनर्मिलन झाले.

पवित्र श्रावण महिन्यात शिवलिंगाची पूजा केली जाते. शिवलिंगाचा अभिषेक अत्यंत फलदायी मानला जातो. या दिवसांत शिवलिंगाचा अनेक प्रकारे अभिषेक केला जातो. ज्यामुळे वेगवेगळे परिणाम मिळतात. दूध आणि तुपाचा अभिषेक केल्याने गुणवान बालकाचा जन्म होतो. उसाच्या रसातून संपत्ती मिळू शकते. कुशोदकाने सर्व रोग बरे होतात. दुधापासून पशुधन मिळते आणि शिवलिंगाला मधाने अभिषेक केल्याने लक्ष्मी प्राप्त होते.

शिवलिंगावर जलाभिषेकाचे महत्त्व

श्रावण महिन्यात शिवभक्ताला ज्योतिर्लिंगाचे दर्शन घेऊन जलाभिषेक केल्याने अश्वमेध यज्ञाप्रमाणेच फळ मिळते आणि शिवलोकाची प्राप्ती होते. श्रावणात शिवाच्या जलाभिषेकाची एक अतिशय प्रचलित कथा आहे, त्यानुसार देव आणि दानवांनी मिळून अमृत मिळविण्यासाठी समुद्रमंथन केले, त्या वेळी महासागरातून अनेक पदार्थ तयार झाले. अमृतपात्राच्या आधी विषही बाहेर पडले. ज्याचा भयंकर परिणाम झाला.

या संकटाने त्रस्त झालेले सर्व लोक भगवान शंकराकडे आले आणि सर्वांच्या प्रार्थनेने भगवान शिवाने ते विष आपल्या घशात घेतले. त्यामुळे त्यांचा कंठ निळा झाला. समुद्रमंथनातून निघालेले पाणी पिऊन भगवान शिवानेही उष्णता सहन केली. त्यामुळे ती वेळ श्रावण महिन्याची होती, असे मानले जाते आणि ती उष्णता शांत करण्यासाठी देवांनी भगवान शंकराची गंगाजलाने पूजा केली व जलाभिषेक केला, तेव्हापासून ही प्रथा आजही सुरू आहे. सर्व भक्त त्यांच्या रसात तल्लीन होऊन जीवनाचे अमृत वाहण्याचा प्रयत्न करतात.

प्रसन्न करण्यासाठी शिवपूजा

सोमवार चंद्राद्वारे दर्शविला जातो, जो यातून मनाचे प्रतीक आहे. भगवान शंकराच्या मस्तकावर चंद्र ठेवला आहे. असे मानले जाते, की भगवान शिव आध्यात्मिक आकांक्षी आणि भक्तांच्या मनाला शिस्त लावतात. म्हणूनच सोमवारी भगवान शंकराची विशेष पूजा केली जाते. श्रावण सोमवारी शिवलिंगाची पूजा केल्यास त्याची विशेष कृपा प्राप्त होऊ शकते. पुरुष, स्त्रिया आणि विशेषतः अविवाहित मुली या दिवशी भगवान शंकराला प्रसन्न करण्यासाठी उपवास करतात.

(लेखक नाशिक जिल्हा मराठा विद्याप्रसारक समाज संस्थेचे सरचिटणीस आहेत.)